Unha lectura da Escolanía de melros, de Faustino Rey Romero

Tal día coma hoxe naceu en 1921 en Isorna (Rianxo) o poeta Faustino Rey Romero, finado en Buenos Aires o 20 de decembro de 1971. O pasado ano X. Ricardo Losada publicou unha biografía novelada do crego e poeta antifranquista co título Faustino Rey Romero. Un evanxeo bufo (Xerais, 2015) que recomendamos vivamente.
Na súa lembranza recupero unha lectura do seu sonetario Escolanía de melros que fixen por volta do ano 2000 cando estaba a traballar como bolseiro de investigación (xa rematada a carreira de Filoloxía Galego-Portuguesa) no proxecto do Dicionario da Literatura Galega, que publicou Galaxia, coa coordinación da crítica e profesora de Literatura Galega na USC Dolores Vilavedra. Velaquí a miña achega.
Escolanía de melros. FAUSTINO REY ROMERO
Os vinte sonetos incluídos baixo o título de Escolanía de melros publicáronse de forma conxunta por vez primeira en 1959, en Gráficas Bolfer do Porriño, con cuberta do artista pontevedrés Agustín Portela Paz.
Once anos máis tarde, en 1970, os textos coñecen unha segunda edición que aparece en Bos Aires no prelo das Edicións Nós, desta volta arrequentados cun prólogo intitulado “Os melros do padre Rey Romero” da autoría do poeta Francisco Luís Bernárdez, ao que segue unha breve biobibliografía. Unha nota no final do libro advirte que a publicación foi posible pola “contribución patriótica do Centro Axuntamento de Rianxo de Buenos Aires” e pola xenerosidade de vintesete galegos emigrados que se relacionan nominalmente, entre os que figura Eliseo Pulpeiro. Aínda que o volume presenta unha nova cuberta, a cor e en cartoné, na portada interior reproduce o deseño orixinal. No que atinxe aos textos, hai pequenos cambios lingüísticos que non afectan ao seu contido.
A terceira edición deste sonetario, e última polo de hoxe, forma parte do volume Faustino Rey Romero: Obra poética e filosófica [1985], preparado por Carme García e Xesús Santos. Neste repertorio, publicado por iniciativa do seu concello natal (Rianxo), recóllense tódolos seus libros en verso e prosa, tanto en galego coma en castelán, ademais dalgúns poemas esparexidos en publicacións periódicas que non foran recollidos e algún inédito. Os compiladores advirten que parten sempre da última edición en vida do autor (neste caso, a segunda), respectando con absoluta fidelidade os textos orixinais. Sen embargo, na obra en galego actualizan a ortografía, sempre que a medida do verso llo permita, ou modifican a puntuación en casos que o consideran necesario, ademais de sinalaren en nota a rodapé as formas que hoxe son normativas.
Anos antes de aparecer a edición princeps, algúns dos sonetos xa viran a luz nalgunhas publicacións periódicas ou antoloxías, salientando a aparición en Alba, nº16 (1956) de catro textos: “O melro”, “O melro esculpido nun retablo barroco”, “Melro gaiteiro” e “O melro cantando nunha serán de choiva”, aínda que presentados sen epígrafe e baixo o título común que logo había de dar nome ao poemario. Os dous primeiros e outros dous, intitulados “O melro larpeiro” e “O melro morto”, viron a luz na Escolma de Poesía Galega (1955) de Fernández del Riego. Pola súa trascendencia na emigración, tamén é importante sinalar que na revista Lar, de Bos Aires, foron publicados entre 1953 e 1958 os textos “O melro”, “O melro novo” e “O melro que lle cantou a eternidá a san Ero de Armenteira”. Logo de se editar o poemario, o propio Fernández del Riego, González-Alegre ou Alonso Montero, entre outros, escollerían algún dos sonetos para novas antoloxías.
Porén, a pesar deste relativo éxito editorial e malia tratarse, en opinión unánime, da obra máis representativa e lograda da primeira época do autor, esta colectánea de sonetos tivo unha escasa fortuna crítica e a penas suscitou algunhas breves recensións no momento de saíren as respectivas edicións. Neses artigos, que se limitan a dar conta da súa aparición, os xuízos valorativos son entusiastas pero carecen dunha mínima rigorosidade hermenéutica. Haberá que agardar ata o coñecido estudio histórico-literario de Méndez Ferrín [1984] para coñercermos a primeira aproximación realizada desde a imparcialidade, malia transparentar pouca simpatía polo ambiente cultural eclesiástico no que se formou o sacerdote e poeta rianxeiro. Na súa opinión, Escolanía de melros situaría a Rey Romero no clasicismo de posguerra, cun gran nivel de perfección formal na construcción do soneto, que se amosa na súa excelente e variada práctica das distintas acentuacións do hendecasílabo. Do punto de vista temático sinala que nos versos domina a tenrura franciscana.
En efecto, Rey Romero continúa a liña poética iniciada en Doas de vidro (1951) de versificar asuntos da vida cotiá e cousas do común, nomeadamente no que fai referencia a seres da creación, converténdose en cantor da natureza e das súas criaturas máis humildes (lavandeiras, bolboretas, burros, grilos, vagalumes ou sapos). Neste caso, a colección de sonetos está vertebrada polo símbolo do “melro”. De feito, dos vinte textos unicamente tres non inclúen o nome do paxaro no epígrafe: “Chilro”, “Música á deriva” e o poema final intitulado “Brindis”, e estes dous últimos tampouco a inclúen nos versos, aínda que nun se identifica no canto e noutro na súa aparición nunha póla.
Ora ben, non se trata dunha laudatio da ave, realizada con naturalidade e beleza descritiva, senón que o “melro” se identifica coa voz de Deus ou é denominado “anxo de Deus” ou “paxaro cantor do paraíso”, polo que certamente estamos perante unha poesía de veta mística. Nese senso, é evidente a influencia dos coñecidos cantos de Francisco de Asís, así como as moitas alusións aos paxaros que aparecen nos textos evanxélicos. Ademais, a intertextualidade coa Biblia tamén está presente na evocación da escada de Xacob en “O melro que lle cantou a eternidá a san Ero de Armenteira” ou da Xénese en “O primeiro melro que Adán escoitou no paradiso”. Así a todo, non debe pasar desapercibida a angustia existencial que percorre algúns dos poemas e que é climática en “O melro érguenos da anguria” e “O melro alédanos a tristura”, nos que a invocación ao paxaro disfraza as queixas perante Deus pola infelicidade mundana, que só esmorece co canto do melro (a voz de Deus).
Un aspecto salientable dos textos é a súa estructura dialóxica, xa que na maioría o falante lírico invoca a un ti (o melro) e nun caso a un vós (os melros), utilizando a segunda persoa singular ou plural. Unicamente en cinco dos sonetos aparece o paxaro apelado en terceira persoa, nun deles tan só nos cuartetos, introducindo a segunda persoa nos tercetos.
No aspecto formal, o libro inscríbese de cheo dentro da corrente clasicista de posguerra, aparecida en escritores de gran formación cultural e humanística que reelaboran motivos da tradición clásica occidental, como Aquilino Iglesia Alvariño. Esta liña poética achégase a aquel “garcilasismo” da poesía española de posguerra, caracterizado por unha tendencia evasiva nos temas, os recursos neopopularistas e o predominio do soneto. Rey Romero demostra neste libro a súa formación clásica a través do dominio da medida e do verso, feito que o converte nun excelente versificador. Utiliza sempre o esquema clásico de catorce versos hendecasílabos, con rima consonante, agás no soneto branco “O melro alédanos a tristura”. A maioría presenta dous cuartetos de rimas abrazadas, fronte a media ducia en sirventesios, que se completan con dous tercetos, nos que predomina a rima CCDEED. Polo xeral, fai uso de hendecasílabos heroicos, enfáticos e melódicos, aínda que tamén hai algún exemplo doutros modelos.
De menor entidade é o seu repertorio retórico, con escasas e sinxelas metáforas que soan a reiterados lugares comúns, moitos epítetos, profusión do símil e algunha figura etimolóxica. Polo demais, temos aliteracións, suaves encabalgamentos, continuos hipérbatos e algún quiasmo, características habituais nos sonetos. Así mesmo, salientan os recursos repetitivos, quer anafóricos, quer estruturas paralelísticas, bimembres ou trimembres. Neste senso é paradigmático o soneto “O melro érguenos da anguria”. Con todo, o recurso estilístico máis eficaz é a abundancia de preguntas retóricas que, aínda que parezan dirixidas ao melro, serven ao poeta para interrogarse a si propio e falar con Deus.
Por último, a lingua reflite o estado do galego na súa época, con abondos vulgarismos, hipergaleguismos e castelanismos, sen excesiva ornamentación léxica e coa presencia de trazos dialectais.
BIBLIOGRAFÍA
Cfr. FR, MF
García, C., e Santos, X., Faustino Rey Romero: Obra poética e filosófica, Rianxo, Concello de Rianxo, 1985.
Piñeiro Ares, J., Semblanza biográfica de Faustino Rey Romero, Pontevedra, Artes Gráficas Pontevedra, 1986.