Recensión a Tempo de cristal e sombras, de Xosé María Álvarez Cáccamo, en Grial 204

Premer na imaxe para agrandar o tamaño)
Neste mesmo último número, 204 (outubro, novembro, decembro do 2014) de Grial, Revista Galega de Cultura, en papel nas librarías ou tamén en edición dixital desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na mesma sección intitulada «O espello das letras» unha outra recensión. Desta volta fálase nela do libro de poemas Tempo de cristal e sombras (Espiral Maior, 2014) da autoría de Xosé María Álvarez Cáccamo.

Velaquí o texto:
A luz e as incertezas do poeta
Tempo de cristal e sombras
Xosé María Álvarez Cáccamo
Culleredo: Espiral Maior, 2014, 74 páxinas
O propio Xosé María Álvarez Cáccamo afirma no limiar «Os sinais do Vilar» que este volume “xunta en severo contraste dous libros e unha longa andaina de trece anos” e a maiores, con citas explícitas de versos, advirte das sorprendentes semellanzas e do diálogo entre as dúas propostas, a priori distantes temática e formalmente.
Da banda de arca, Vilar dos fillos xa publicado con anterioridade na ourensá Difusora de Letras, Artes e Ideas en 2004, mais nunha coidada e exquisita edición de tan só corenta exemplares numerados e asinados polo autor, en follas soltas de papel de calidade e acompañados de cadanseu gravado do artista Manolo Figueiras (tamén autor da ilustración de cuberta en Espiral Maior) e con Limiar do poeta e profesor Manuel Outeiriño, que tamén se recupera. Da banda de couso, a novidade de incorporar o inédito Os signos da noite (2007-2013). E sen cuestionar ese fluír común confesado polo poeta entre os dous libros, cómpre deterse no moito que hai de desemellanzas, o que non invalida en ningún caso que se poida construír un todo.
Os dezasete poemas que conforman Vilar dos fillos foron escritos na contemplación gozosa do medre dos seus propios fillos arredor da casa familiar na aldea de Vilar de Vilaboa, que Cáccamo apostila “do Morrazo, a douscentos metros sobre a enseada de San Simón e a illa de Meendinho”. Un lugar que se visibiliza desde os primeiros versos: “Aquí comeza o mundo, / no alto deste outeiro / onde tedes as camas, / o teito, a galería / e as pinturas de cera”.
E, como non podía ser doutra maneira, esa construción sobre a infancia ten moito de paraíso feliz e de celebración adulta na contemplación da tenrura, quer chamando a deter a vida para anotar a súa felicidade, quer para manifestar o abraio. Neste senso é paradigmático o fermoso e musical poema que principia: “¡Que extraños son os fillos! E que remata na constatación: Que extraños son. Non sei, non sei”.
Os poemas discorren en estruturas dialóxicas, hai de certo un diálogo constante, ás veces inzado de preguntas (“¿De que augas vén o mar? … ¿Tedes os pais resposta para todo?”), mais é evidente que se trata dun monólogo da voz poética, a reflexionar sobre o que observa nos seus fillos “nictápoles” coma morcegos e a retrotraerse ata a propia infancia e con ela a cerciorarse do inexorable transcorrer do tempo. Velaí a dialéctica: “Cando eu, tan veloz, / ando a descer enviso polas abas da vida (…) Mentres, vós, / cos labios fronte ao vento e a terra lentamente, / subides vida arriba”.
De feito, a propia infancia sempre foi un motivo recorrente nun autor adoito preocupado pola memoria, poñamos por caso Calendario perpetuo (1997), no diálogo co pai ausente en Luminoso lugar de abatemento (1987) ou coa presenza habitada do espazo da casa familiar en Arquitecturas de cinza (1985), sen ir máis lonxe.
Neste primeiro libro, tan confesional e tan humanista a un tempo, hai un ritmo melódico moi marcado e tamén unha maior e procurada sinxeleza formal, con textos que amosan estruturas paralelísticas, con profusión dos versos breves (heptasílabos, pentasílabos), acaídos para a poesía infantil, aínda que tamén concorran alexandrinos ou versículos longos que nos lembran o oficio do poeta, un mestre na súa utilización. E incluso con estrofas clásicas, sempre de verso libre, como tercetos ou quintetos, ás que Cáccamo é bastante refractario no conxunto da súa extensa obra.
Moito máis confesional aínda é o segundo libro, Os signos da noite. Nas palabras do Limiar Cáccamo sinala que os versos proveñen de “ler os sinais que me enviaba o soño nocturno”, que ás veces son pesadelos no ronsel da negra sombra rosaliana ou convocan a estirpe, o pai ausente, a nai e os irmáns e que formulan sempiternas preguntas sen resposta. Hai un dístico que o sintetiza todo de maneira perfecta e sublime: “eu vivín moitos anos protexido polos ollos da nai que repartía luz / moitos anos pola boca do pai que pronunciaba as sílabas do mundo”.
Desta volta son 31 poemas e o discurso lírico aproxímase máis á voz robusta e potente de moitas das súas entregas anteriores. E se antes predominaba o tempo do cristal, agora a voz tórnase máis sombriza, contaminada pola dor e a melancolía, co desexo imposible de “ficar / como un corpo adolescente sen idade”, porque como enunciará noutro poema “así camiñamos as persoas maiores”.
E pódese percibir coa anotación do léxico ao chou, que agora fala de sombras, cadáveres, inverno, cidade sórdida, rúas violentas, caixa inhóspita, casa violada, cornixas da morte, día sen historia, abismo, palabras da desolación…
Alén diso, tamén anobela o poeta outro dos seus fíos recorrentes: a poesía política ou de intervención social, nomeadamente no poema que principia: “non sei dicir que especie de animal é o fascismo que se derrama nas rúas…”
Cáccamo, poeta pouco dado ao culturalismo demasiado explícito, reivindica as atmosferas deshabitadas de Giorgio de Chirico, talvez rememorando o seu cadro As incertezas do poeta, tan definitorio para interpretar Os signos da noite e certa desolación existencial.
E sobrancean, finalmente, os poemas de homenaxe ao artista Ánxel Huete e aos poetas Miguel Anxo Fernán-Vello e Luísa Villalta, celebración dunha presenza e dunha ausencia que testemuñan a comunidade de afectos na denominada promoción ou xeración dos oitenta, na que Cáccamo é unha voz singular e referencial, que se reafirma outra volta para gozo de nós.
Miro Villar