Recensión a Ramón Cabanillas, Cambados e o mar da Arousa, de Francisco Fernández Rei en Grial 208

(Premer nas imaxes para agrandar o tamaño)
No último número, 208 (outubro, novembro, decembro do 2015) de Grial, Revista Galega de Cultura, que xa anda desde hai uns días polas librarías e que tamén se pode adquirir en edición dixital desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» unha recensión intitulada «Un poeta fulcral, a súa lingua e o seu territorio» para dar conta da obra Ramón Cabanillas, Cambados e o mar da Arousa, do académico e profesor Francisco Fernández Rei, publicada por Xerais, da que xa se falou aquí canda o seu lanzamento en Compostela, onde presentada polo seu Director Editorial Manuel Bragado e polo tamén académico e profesor Antón Santamarina.
Velaquí a devandita recemsión ao completo:
Un poeta fulcral, a súa lingua e o seu territorio
Ramón Cabanillas, Cambados e o mar da Arousa
Francisco Fernández Rei
Vigo: Xerais, 2015, 368 páxinas
Conmemórase o centenario da publicación de Vento mareiro, o segundo libro de Ramón Cabanillas, que de atérmonos ao colofón rematouse de imprentar o 1 de marzo de 1915 n’A Habana. E alén dos actos que lembrarán esta efeméride non se podía celebrar de mellor maneira que con este volume da autoría do académico e filólogo Francisco Fernández Rei, que escolma trinta textos (21 éditos e 9 inéditos) derredor dunha tríade temática: a memoria de Cambados, o lugar natalicio do autor destas páxinas e do poeta; as anotacións sobre a biobibliografía de Cabanillas e a construción da nosa lingua literaria, nomeadamente no que ten a ver co léxico e a fraseoloxía do mundo mariñeiro. Porén son moitos os fíos comúns que entretecen a urda desta colectánea que chegou ás librarías poucos días despois do pasamento do grovense e técnico cultural en Cambados, Luís Rei Núñez, autor da erudita e imprescindible obra monográfica Ramón Cabanillas: Crónica de desterros e saudades (Galaxia, 2009), unha persoa que no dicir de Fernández Rei foi fundamental á hora de se documentar sobre os tempos pretéritos cambadeses e sobre o seu poeta máis sobranceiro.
Con dispar extensión os trinta textos proveñen case todos de diferentes fíos desenvolvidos a partir do ben interesante discurso co que Fernández Rei se converteu en académico de número na RAG e que se publicou baixo o título Ramón Cabanillas, Manuel Antonio e o mar da Arousa. Dúas singraduras na construción dun idioma para unha patria.
Escritos entre os anos 1999 e 2014, de quitado de dúas pezas de 1977, un deles no mítico semanario galeguista Teima e outro nun volume colectivo que a USC editou na Homenaxe a Cabanillas no centenario do seu nacemento, os textos preséntanse en cinco apartados e indican sempre a data e o lugar da publicación ou o espazo da pronunciación no seu caso. E a única, e ben pequena mácula, é que imos atopar datos e opinións reiterativas en moitas ocasións, por máis que sexa evidente o esforzo porque eses parágrafos tivesen unha redacción diferente. Acaso non podía ser doutro xeito, dada a natureza dos textos e a trabe común que os atravesa.
«Cambados: memoria e paisaxe» recolle cinco artigos nos que Fernández Rei acode non só ás fontes documentais senón ás súas propias vivencias autobiográficas da nenez e da mocidade e tamén ás fontes da oralidade, coma seus pais ou outras e outros cambadeses, para describir o espazo e o xeito no que se habitaron durante décadas as tres antigas vilas de Fefiñáns, Cambados e San Tomé do Mar que conformaron con posterioridade a actual vila cambadesa, con especial recreación no barrio mariñeiro de Triana, no Fefiñáns natal do autor do volume.
E nin sequera aquí está ausente Cabanillas, porque adoito é recobrada a imaxe do Cambados «probre e fidalgo e soñador» que xa aparecía no íncipit de Vento mareiro (1915). Así imos coñecendo a vila no solpor do século XX e no seu desenvolvemento posterior, nomeadamente nas primeiras décadas do XX, desde a decadencia fidalga até a conformación de novas elites burguesas vencelladas a unha poderosa curia xudicial, ao comercio ou á incipiente industria, sempre en loita de clases coas xentes do mar, unha cultura que foi minguando na súa importancia (ostreira e mariñeira). Tamén se fai un repaso da súa vida cultural, onde novamente a presenza de Cabanillas é fulcral, velai a súa participación nos xornais locais El Umia ou no máis satírico El Cometa, cuxos facsímiles foron recuperados por iniciativa do amentado Luís Rei e de Xabier Camba. E tampouco se deixa atrás o Cambados dos anos republicanos ou dos anos do medo e do terror coa súa pegada de persoas represaliadas polo franquismo.
As gravacións realizadas a Xenxa Rei Cores serven para artellar un delicioso artigo de profunda raizame etnográfica e que condensa as artes e as profesións relacionadas coas mulleres do mar, antes de que Fernández Rei faga unha primeira aproximación á relación entre Cambados e a súa paisaxe na vida e sobre todo nos versos de Cabanillas, texto proferido nunha sesión da RAG que conmemorou o 50 aniversario do falecemento do poeta.
A devandita conferencia ben puidera integrarse tamén na segunda parte, «Cabanillas: Notas biográficas e literarias», media ducia de textos que deitan luz sobre os máis importantes acontecementos na vida e na obra do vate, superando as posibles reiteracións con novos ángulos de visión ben documentados, que nos levan desde un pouco coñecido «Cabanillas, xornalista» até a construción dunha Patria e dunha Lingua a través dos seus versos, pois o escritor foi saudado coma o elo necesario para deixar atrás as poéticas ecoicas do Rexurdimento, sendo nomeado por Antón Vilar Ponte e polos seus coetáneos como «Poeta da Raza», termo que no final dos seus anos moito facía chancear ao propio Cabanillas, quen non se sentía representado nese traxe.
Así a todo, Fernández Rei testemuña que Cabanillas foi o poeta necesario, desde a aparición do excepcional Vento mareiro, a súa segunda obra, que o levou a se converter no símbolo poético do nacionalismo de anteguerra, mais tamén no símbolo cultural do galeguismo de posguerra, pois senllas obras da súa autoría inauguran o catálogo editorial de Bibliófilos Gallegos (Camiños no tempo, 1949) e de Galaxia (Antífona da cantiga, 1951). E resultan ben interesantes as páxinas que documentan a súa ruptura cos irmáns galeguistas, unha relación que nunca chegou ao divorcio, mais que se foi matizando segundo as circunstancias, ou tamén o seu desterro nos anos republicanos e o seu posterior regreso á Galicia do franquismo por intermediación do poeta falanxista Euxenio Montes. Algúns datos que alicerzan estas páxinas proveñen da monumental biografía Ramón Cabanillas: Crónica de desterros e saudades, escrita por Luís Rei, cuxa presentación por parte de Fernández Rei tamén se recolle aquí, antes dun capítulo sobre a correspondencia epistolar entre Cabanillas e Isidoro Millán, compiladas e «pulcramente» editadas por Luís Cochón.
O experto filólogo Fernández Rei está moito máis presente nos apartados «A fala de Fefiñáns e a lingua literaria de Cabanillas» e «Os mares de Cabanillas e o literario mar da Arousa». No primeiro veñen tres textos que esmiuzan o legado lingüístico, desde un artigo inicial publicado pola USC na Homenaxe a Cabanillas no centenario do seu nacemento que se centra na descrición dos trazos lingüísticos e socio lingüísticos de Fefiñáns, lugar de nacemento do poeta e tamén do autor do estudo; outro que analiza desde esta perspectiva a poesía narrativa de Na noite estrelecida e un terceiro que se centra na súa contribución á arela de creación dunha lingua supradialectal, que conclúe en que o poeta realizou un puimento do idioma con moderado diferencialismo léxico e con forte presenza do galego oral da bisbarra do Salnés e do léxico mariñeiro da Arousa, arrequentado co uso de arcaísmos e de empréstitos léxicos do portugués.
O léxico da cultura mariñeira en Cabanillas ocupa as páxinas do outro apartado en seis artigos diferentes e de desigual profundidade no estudo. O primeiro é un breve artigo publicado no diario dixital xa desaparecido Vieiros e outros reproducen conferencias proferidas en diversos actos. Son estes textos os que máis evocan o propio discurso de recepción como académico numerario de Fernández Rei e van desde o xeral até o particular, cando se documenta a presenza da dorna nos versos do poeta cambadés. Dun punto de vista literario son imprescindibles para coñecermos unha cala ben profunda sobre a presenza do mar na poesía, na narrativa e no teatro galego, que levou ao autor a afirmar moitas veces que na nosa creación literaria hai moita costa e pouco mar. Mesmo conclúe que «en Cabanillas, que era dunha vila labrega e mariñeira, que naceu ó pé do mar, non hai ningunha referencia á poblemática social da xente do mar, só unhas esporádicas referencias etnográficas ás regateiras e ós mariñeiros».
Finalmente unha heteroxénea «Reivindicación e valorización do ‘esquecido’ Cabanillas» xunta os derradeiros 11 textos, nos que atopamos as suxestivas e ben acaídas propostas que o autor e Luís Rei formularon para festexar en 2009 o ano Ramón Cabanillas, ou para realizar tres posibles roteiros baseados na súa obra, así como diversos textos relacionados coa entrega do Premio Ramón Cabanillas, ou breves presentacións ou recensións de obras relacionadas co poeta, como a singular versión ao xaponés realizada por Takekazu Asaka.
Se Fernández Rei pretendía facer con este libro «unha homenaxe ó meu admirado poeta e dramaturgo», a Cambados e aos cambadeses de nacenza ou de corazón, abofé que esta premisa está dabondo conseguida con esta obra que nos achega aínda máis a un poeta fulcral na literatura galega do século XX, á súa lingua literaria e ao seu territorio, que tamén o é do autor, aínda que ben difícil vai ser que se cumpra o seu desexo persoal de que as cinsas de Ramón Cabanillas regresen ao cemiterio de Fefiñáns, onde se poden ler aqueles versos levemente modificados de Vento mareiro: «Quero na lousa que me dé sosego / esta palabra que ten luz: Poeta / e esta palabra que ten aas: Gallego», ou que de permaneceren no Panteón de Galegos Ilustres sexa nun «Bonaval onde Cabanillas, Asorey e Domingo Fontán teñan cadanseu sarcófago, despois de tantos anos tratados como galegos ilustres de segunda, soportando a friaxe do chan».
Miro Villar