Recensión a Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro, de Ramón Nicolás, en Grial 197

No último número de Grial, Revista Galega de Cultura, 197 (xaneiro, febreiro, marzo 2013), que acaba de chegar ás librarías e que tamén se pode adquirir en edición dixital na plataforma todoebook desde a propia páxina da Editorial Galaxia, publícase co título «Un retrato lonxe da haxiografía» a miña recensión da monumental biografía Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro, da autoría de Ramón Nicolás.
Endebén recomendo a merca do exemplar, que ofrece diversos textos sobre o cincuentenario da Fundación Penzol, ou as interesantes achegas «Sobre a censura en Xente ao lonxe» que asina Xosé Manuel Dasilva ou «Morte en Brens e Dumbría. Sobreexplotación do río Xallas», que asina o xornalista e poeta Lois Oreiro, así como textos de creación poética do amigo Eduardo Estévez en coautoría con Ignacio Castro ou textos narrativos de Adolfo Caamaño. Deseguida adianto a miña longa recensión ao completo:
Un retrato lonxe da haxiografía
Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro
Ramón Nicolás
Vigo: Xerais, 2012, 624 páxinas
“El objectivo de una biografía es construír una especie de esquema interpretativo, siempre parcial (…) Es un género literario difícil”. Son palabras de Celso Emilio (nunha entrevista en 1955 despois de publicar a súa biografía de Curros) que se poden aplicar ao inxente e rigoroso labor de pescuda realizado por Ramón Nicolás, quen no Limiar admite que a obra “non quere ser unha biografía de carácter exclusivamente literario”. Este obxectivo acadouno sobexamente, pois o volume supera os alicerces que o profesor Alonso Montero chantara na única biografía anterior publicada hai 30 anos (Celso Emilio Ferreiro. Estudio. Júcar, 1982). Nicolás acerta xa desde a escolla do título, paráfrase dun dos libros de poemas e que tira da lectura que Xosé Mª Álvarez Blázquez fixo dun texto subscrito polo seu irmán Emilio nun dos actos celebrados en 1982 con ocasión do Día das Letras Galegas.
O relato biográfico artéllase en bloques cronolóxicos centrándose “nos planos vital, literario e político, os tres case sempre da man”. Ao seu carón atoparemos o que o biógrafo denomina “unha licenza narrativa”, unha serie de prosas miúdas e inspiradas en datos reais que ficcionalizan aspectos máis íntimos da personalidade do poeta. Nicolás pretende e consegue afastarnos da profusión de datos e da reprodución de testemuños con esta tentativa parcial de biografía novelada, ao xeito da que Erik Satie escribiu sobre Arthur Rimbaud, poñamos por caso.
Son 15 capítulos con cadanseu epígrafe, máis breves os que biografían os primeiros anos, como é obvio. Os tres primeiros abranguen a infancia, «Sete de sete» relata a estirpe do poeta, por parte Ferreiro os eixos son a figura do pai Venancio, un seu tío que será frade escolapio ou o parentesco con Méndez Ferrín, e por parte Miguez a persoa da nai, Obdulia, moi presente na súa lírica e modelo de muller que sempre reivindicou. En «Celanova» cobra importancia a paisaxe natal, as persoas do común (que inspirarían moitos dos seus artigos xornalísticos ou o poemario Onde o mundo se chama Celanova) e os fillos ilustres da vila, pois non se pode esquecer que escribiu a biografía de Curros. Unha das prosas ficcionalizadas, intitulada «O neno louro, entre a Callariba e Acevedo do Río», con forte presenza do personaxe da nai, pecha este ciclo vital.
A mocidade condénsase no cap. 4, «Era tempo de grandes esperanzas», coa noticia dos primeiros versos de amor a unha mociña da vila, as amizades na taberna do Galo (logo tamén literaturizada), a iniciación no seu compromiso galeguista a carón de Xosé Velo, cos anos un dos nosos mellores cineastas, malia realizar o seu labor no exilio. A seguir chegan as primeiras colaboracións na prensa asinadas como Emilio Ferreiro (Heraldo de Galicia, 1932) e nesta etapa de preguerra madurece o autor salientando ese título de Cartafol de poesía que non corresponde a un libro senón a unha fermosa edición sobre cuxa orixe deita moita luz Nicolás. Tampouco esquece a súa presenza nas radicais Mocedades Galeguistas, con ideario arredista, e na elaboración do seu Guieiro, do que chegaría a ser director xunto a Xosé Castro Arines. E logo na póla máis marxista e soberanista da Federación de Mocedades Galeguistas (FMG), con textos de furibundo antiespañolismo. O biógrafo ofrece datos novidosos sobre esta etapa adoito pouco coñecida e divulgada.
A ficción do cap. 5, «Destrución», e sobre todo o cap. 6, «Atila en Galiza», lembran a súa reincorporación ao exército franquista en Oviedo por presións familiares, co «sarcasmo», en propia definición, de ser ferido por metralla republicana. Para Nicolás “o tempo da guerra é un tempo confuso, bretemoso, que proxecta a incerteza e a escuridade”. Porén, aínda así fundamental, pois nun permiso obtido pola enfermidade da nai sofre a detención no convento de Celanova por dar uns vivas «Rusia», experiencia na que está o xermolo de Longa noite de pedra. Menos coñecida é a obriga de publicar en El Compostelano un texto filofranquista asinado por Emilio Ferreiro Miguez. Anos máis tarde Luís Seoane aínda lle botaba en cara esta circunstancia que o profesor Alonso Montero (Os poetas galegos e Franco. Akal, 2007) e o biógrafo cren redactado para evitar males maiores persoais e familiares. Rematada a guerra cómpre salientar o seu destino na sección de Trasmisións na Telefónica ovetense, que lle serviu para coñecer e namorar a Moraima.
Densos en contidos e testemuños, son os dous seguintes capítulos que retratan décadas de vida. No cap. 7, «Pontevedra», anos 1941 a 1950, onde traballa como funcionario da fiscalía de taxas. Colabora en Finisterre (primeira publicación na posguerra que incorpora textos en galego), Ciudad, Sonata Gallega, e outras revistas e xornais; participa dos faladoiros intelectuais nos cafés pontevedreses de máis sona; coñecerá a Cela co que sempre mantería unha relación persoal inquebrantable malia a distancia ideolóxica. Nicolás consegue atopar xustificación para os dous libros en castelán: Al aire de tu vuelo e Bailadas, cantigas y donaires, alén de testemuñar que o autor gardaba poemas galegos que no futuro alimentarían O soño sulagado e Longa noite de pedra. Malia o duro golpe da morte de súa nai Obdulia en 1948, é unha época feraz. Escribe moitísimo, recibe os primeiros premios literarios e en 1949 embárcase con Sabino Torres, Emilio Álvarez Negreira e Cuña Novás nunha das máis fermosas aventuras da nosa literatura, a colección de poesía Benito Soto. O primeiro deles, aínda ben lúcido hoxe, serviu de memoria ao biógrafo para iluminar moitos e interesantes episodios deste labor editorial que van desde a orixe do nome da colección como das habilidades para sortearen a censura ou os atrancos superados para publicaren, achando solucións imaxinativas. Tamén en Pontevedra acontecerá a primeira das varias e importantes homenaxes que o poeta recibiu en vida, desta volta cun magnífico discurso de Aquilino Iglesia Alvariño que se acerta reproducir.
«Vigo» e a súa longa estadía enchen o oitavo capítulo. Acrecenta a actividade, cadra con Cunqueiro, Emilio e Xosé Mª Álvarez Blázquez, Castroviejo, Del Riego ou un novísimo Ferrín. Principia a biografía de Curros e Nicolás achega moitos detalles sobre esta angueira e as súas dificultades. Na revista Alba deixa a súa pegada con poemas, relatos e recensións, aínda que andando o tempo Celso e Ramón González-Alegre rematan afastados por mor dunha escolla para a escolma que argallou este e que non era do gusto do poeta. Son os anos de Voz y voto, de edición inventada e clandestina, mais tamén dunha obra cimeira, O soño sulagado. Nicolás bota man da prensa e dos epistolarios para nos ofrecer as gabanzas de Ramón Piñeiro, Fernández de la Vega ou Pimentel. E sabemos da súa internacionalización, ao acudir ás Conversas poéticas en Formentor (1959) convidado por Cela, xunto a grandes nomes da literatura española, europea e latinoamericana. A edición de Longa noite de pedra merece tratamento especial, desde a súa xestación até a súa recepción, con mención a Voces Ceibes ou ao éxito fulgurante da serodia edición bilingüe de Batlló en El Bardo (1967).
Menos literario e máis político é o cap. 9, «Unha terra para vivir. O banquete do Hotel Roma», pois narra a homenaxe de despedida que devén en acto político argallado polo PCE e a UPG contra o asolagamento de Castelo de Miño. Nicolás recorre a informadores de primeira man que estiveron aló como Alonso Montero, na altura no PCE, e Méndez Ferrín ou Luís G. Blasco «Foz» daquela na UPG. Resulta ben interesante coñecermos as razóns das ausencias de Cunqueiro e de Piñeiro contra a presenza fulcral de Otero Pedrayo.
Dúas breves prosas narrativas intituladas «Vésperas» e «No Santa María» relatan o éxodo e preanuncian o cap.12 que recolle a polémica máis virulenta da vida de Celso Emilio. O topónimo «Caracas» serve de título para o desarraigo, os sucesivos problemas laborais, a dura confrontación cos “ananos” do centro galego. Son os anos de maior activismo na UPG e o biógrafo reproduce moito material do finado Carlos Xohán Díaz, responsable exterior do partido, emigrante en Xenebra. A expulsión da Hermandad inspira a escrita de Viaxe ao país dos ananos e as repercusións que detalla Nicolás son enormes, salienta a incomprensión de Luís Seoane e Piñeiro tamén se vai afastando da súa obra, como testemuña o seu epistolario con Basilio Losada. Fronte a eles a incondicionalidade de Manuel María. Polo demais, resulta sorprendente a axuda de Mª Victoria Fernández-España e Felipe Armesto para o seu regreso. Nicolás tamén salienta a amizade cos poetas venezolanos Antidio Cabal e Joaquín Marta Sosa, así como a escrita do seu primeiro libro de relatos A fronteira infinda (1972) que serve ao biógrafo para defender máis unha vez a potencialidade da súa narrativa.
Os tres últimos capítulos condensan os derradeiros anos. En «Madrid. Supervivencia dun náufrago» faise reconto dos seus traballos para sobrevivir, por exemplo como redactor de Tribuna médica; a presenza en faladoiros (entre eles o café Gijón), con Borobó, Cortezón, Araguas…; as colaboracións no ABC; a intensidade de Onde o mundo se chama Celanova ou a expulsión definitiva da UPG pola súa acción no seo dun Ateneo de Madrid refractario ás linguas e literaturas periféricas. E axiña o seu percorrido político, primeiro PSG, ao que representa na Candidatura Democrática Galega, coa que estivo a centos de votos da acta de senador en 1977, e xa logo no efémero MSG que se incorpora ao PSOE coa idea de o galeguizar.
Finalmente «San Breixo» (cap. 14) documenta a multitudaria homenaxe no soterramento, o primeiro de setembro de 1979; «As amizades» (cap. 15) percorre as avinzas e desavinzas con Ramón González-Alegre, Fernández del Riego, Cunqueiro, Cela e Luis Seoane ou os afectos inmorredoiros de Manuel María, Alonso Montero, Ferrín e X. Mª Álvarez Blázquez; «Non omnis moriar» (cap. 16) relata as masivas homenaxes de 1979, na galega coa ausencia da esquerda nacionalista (POG, PSG, UPG) que non participan por acreditaren na instrumentalización por parte das CCOO (na altura sindicato do PCE). E antes do Epílogo un breve e fermoso capítulo especial para reivindicar a Moraima, poñendo remate a este completo percurso biográfico un ben escollido Apéndice fotográfico e documental.
Ramón Nicolás deu en construír ese “esquema parcial” peneirando moreas de documentos rescatados das hemerotecas públicas e privadas, dos epistolarios conservados ou das entrevistas persoais para compoñer un retrato lonxe da haxiografía e a todas luces insuperable, por mais que non existan as biografías definitivas. E malia a fartura de datos, con até 354 notas a rodapé, e non se tratar dunha biografía novelada, a lectura devén áxil e pracenteira.
Miro Villar
(Fotografía de Ramón Nicolás en La Voz de Galicia, por M. Estévez)