Recensión a O soño galego de Cortázar, de Francisco Fernández Naval, en Grial 204

No último número, 204 (outubro, novembro, decembro do 2014) de Grial, Revista Galega de Cultura, que xa anda desda hai semanas polas librarías e que tamén se pode adquirir en edición dixital desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» unha recensión sobre O soño galego de Julio Cortázar, a nova entrega do escritor Francisco «Chisco» Fernández Naval que revisa e agranda con novas achegas eruditas, con novos datos de investigación e con materiais novidosos de escritoras e escritores nosos aquel libro da súa autoría, tamén publicado pola mesma Ediciones Linteo en 2006 co título Respirar polo idioma: Os galegos e Julio Cortázar e a súa posterior edición castelá en Corregidor de Buenos Aires (2007).
Do lanzamento do volume O soño galego de Julio Cortázar xa se falou nesta anotación da bitácora e agora reproduzo o texto da miña recensión:
Cortázar e nós
O soño galego de Cortázar
Francisco X. Fernández Naval
Ourense: Linteo, 2014, 346 páxinas
Poucos días despois de ver a luz este volume morría o 8 de novembro en París a editora, escritora e tradutora galega Aurora Bernárdez, quen foi a primeira muller de Julio Cortázar e quen tamén o acompañou nos seus últimos días en 2004, e un dos testemuños fundamentais para Francisco Fernández Naval na elaboración destas páxinas. Se o libro nacía coa explícita vontade de homenaxe ao escritor arxentino no ano do seu centenario, agora tamén vai servir para honrar a memoria de Aurora. De feito, mesmo a fotografía da portada (Cortázar no Cruceiro da Ramallosa en agosto do 1957) e unha ducia de imaxes recollidas en apéndice pertencen ao seu arquivo fotográfico, que por desexo da autora fai parte desde 2006 do patrimonio que atesoura o CGAI (Centro Galego das Artes da Imaxe) baixo o rótulo «Fondo de Aurora Bernárdez», nunha xenerosa contribución de incalculable valor para o estudo cortazariano e para a literatura universal.
No preámbulo, intitulado «Herborizar ou arborizar», Fernández Naval explica que estamos perante un volume que revisa e agranda con novas achegas eruditas, con novos datos de investigación e con materiais novidosos de escritoras e escritores nosos aquel libro da súa autoría, tamén publicado pola mesma editorial Linteo en 2006 co título Respirar polo idioma: Os galegos e Julio Cortázar e a súa posterior edición castelá en Corregidor de Buenos Aires (2007). Así sabemos, que esta última, máis completa, é a cerna á que se lle engade unha terceira parte «Arborizar», de homenaxe, con seis capítulos que reflicten a presenza de Cortázar na cultura galega contemporánea.
Na «Innecesaria Xustificación do Prescindible» faise evidente unha vez máis a débeda contraída con Aurora Bernárdez, a quen Fernández Naval outorga un papel central na vida de Cortázar, de ai que nestas primeiras páxinas testemuñe a entrevista con ela na súa casa de París en 2003, contada dun xeito tan gorentoso que semellamos estar perante un relato inconcluso do narrador arxentino.
A primeira parte, «Galicia e Julio Cortázar», desenvólvese en once capítulos que principian por afirmar que «están errados aqueles que afirman que a relación de JC con Galicia se inicia con Aurora Bernárdez», e pretende demostrar a presenza dos galegos no Buenos Aires no que naceu o neno Julio Cortázar con profusión de citas literarias (Roberto Arlt sobre todo) e testemuños varios que abofé conseguen validar esa tese.
Deseguida profúndase de maneira notable en Francisco Luís Bernárdez e a súa media irmá Aurora Bernárdez tecendo os fíos necesarios para sabermos o momento de se coñeceren e a enorme trascendencia destes dous galegos, andando o tempo cuñado e primeira muller de Cortázar. A semblanza de Paco, que tiña a común afección polos sonetos (e hainos ben fermosos seus e de Cortázar, adoito infravalorados), leva a especular sobre a probabilidade de que tamén chegase a coñecer e ter trato con Eduardo Blanco-Amor. O capítulo sobre Aurora serve para nos ilustrar sobre a súa relación, iniciada en 1948, mais para saber que era lector ávido de Follas Novas ou que na biblioteca cortazariana había outros libros de autoría galega, nos que é de salientar a presenza de Luís Seoane ou da Antoloxía da Lírica Gallega de Álvaro de las Casas.
«Fardel de Exiliado», «Correo Literario, Cabalgata e Nova», «Bruja». «Rafael Dieste», «Luís Seoane» e «Francisco Porrúa» son capítulos que nos lembran a produtividade do exilio galego e o fluír de diálogos que se produce entre os autores citados e Cortázar e Aurora, coa que casaría en 1953, alén doutras figuras ben importantes como o editor Arturo Cuadrado, Lorenzo Varela, Otero Espasandín ou a porteña Alejandra Pizarnik. Moi relevante é que nos seis números de Cabalgata apareceron o relato «Lejana. Diario de Alina Reyes» e 42 críticas literarias de Cortázar, entre elas cita a Aurora como tradutora de La Náusea de Sartre e no Correo Literario viu a luz o relato «Bruja», que Fernández Naval acredita como de inspiración galega con convincente argumentación.
O capítulo sobre Rafael Dieste, asombrosamente revelador, remata cun interesante xogo de afinidades entre as teorizacións sobre o conto realizadas polo rianxeiro e polo porteño. E sorprende o moito que hai en común entre as dúas. Moito máis documentada pola súa continuidade no tempo é a relación con Luís Seoane, na cidade bonaerense e no epistolario posterior, do que Fernández Naval apostila que as cartas de Cortazár permanecen «agochadas, ocultas, secuestradas, agardando quen sabe que momento para seren compartidas». E toda unha descuberta para moitos será a persoa do editor corcubionés Francisco Porrúa, unha persoa fascinante e un magnífico coñecedor do oficio.
Remata a primeira parte referenciando os datos coñecidos sobre a viaxe que Aurora e Julio realizan a Galicia en 1956, de onde proceden as imaxes do libro, e o seu fascinio por Compostela, así como unha serie de amizades serodias ou de coñecementos vagos: María Casares, Valente, Pérez Prado, Leopolodo Nóvoa ou Ramón Chao, do que se reproduce a vizosa entrevista que lle fixo a Cortázar en 1977 en Radio Francia Internacional.
«Julio Cortázar e os galegos» titúlase a segunda parte en catro densos capítulos que abundan na análise da presenza dos galegos no imaxinario e mesmo nas páxinas publicadas por Cortázar, poñamos por caso don Galo Porriño, personaxe de Los premios, alén do seu posible coñecemento da lingua galega, con énfase na denominada por Alonso Montero «batalla de Montevideo» sobre os agravios sufridos polo noso idioma durante o franquismo.
A terceira parte, «Presenzas» compila en seis capítulos a achega máis novidosa, pormenorizando a non escasa presenza da obra de Cortázar na cultura galega contemporánea, nomeadamente na literatura mais tamén nas artes plásticas, no cine, no teatro ou noutros eidos. Fálase de traballos académicos, como os realizados na USC baixo a coordinación de Soledad Pérez-Abadín, de libros de entrevistas, de frutíferas xornadas cortazarianas como as argalladas pola Biblioteca de Neda e no capítulo intitulado «Arborizar» das influencias ou presenzas confesas da obra de Cortázar nunha ampla nómina de poetas e narradores de nós. Débedas máis ou menos explícitas que enchen case medio cento de páxinas onde haberá moitas (re)descubertas. Na riqueza e na profusión dos datos, moi de agradecer, tan só botamos en falla certa sistematización. Unha mínima mácula que non lixa en absoluto o proceso de decantación. E por se isto non fose pouco, aínda engade media ducia de «Sobremesas para ler de xeito conmemorativo», con textos da autoría de Eva Veiga, Miguel Mato Fondo, Olalla Cociña, Anxos Sumai, Camilo Franco e Antonio García Teijeiro. Un galano.
Os cortazarianos estamos de noraboa e a nosa literatura pode estar orgullosa de se sumar ás múltiples homenaxes coas que se celebra no mundo o centenario de Cortázar, alén de que o labor divulgador de Fernández Naval tamén contribúa a non esquecermos nunca a Aurora Bernárdez, esa galega de orixe que fixo medrar, sen dúbida, o seu inconmensurable talento narrativo.
Miro Villar