No último número, 221 (xaneiro, febreiro, marzo do 2019) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai semanas xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» unha recensión intitulada «A escrita dos poemas en papel de arroz», para dar conta do poemario As bolboretas do Mekong, de Cesáreo Sánchez Iglesias, que tivemos o pracer de lle presentar na compostelá Libraría Couceiro o pasado mes de febreiro.
Por outra banda, este número 221 xira arredor do tema «Teatro galego contemporáneo», con artigos sobre a cuestión da autoría de Inma López Silva, Roberto Pascual, Ana Abad de Larriva e finalmente Afonso Becerra de Becerreá, que se completan cunha entrevista a Marta Pazos, directora da compañía Voadora, referente da vangarda teatral galega.
Na sección «Documentos» Joaquim Ventura recupera e traduce desde o francés un texto de Antón Villar Ponte publicado en 1924 na revista L’Europe Nouvelle. E na sección «Temas do noso tempo» aparece o artigo «O inglés despois do Brexit. Que facer con el» da autoría de Jordi Cassany Bates.
Alén doutras recensións, completan este novo número, as páxinas de creación poética de María Varela Abelairas e narrativa de Adrián Estévez, e completan a sección «O espello das letras» os textos «A novela democrática. Sobre O último barco, de Domingo Villar» que asina o editor literario Carlos Lema, «Un home de mil pezas» de XGG (Xesús González Gómez) sobre a figura de Francisco Fernández del Riego e «Et in Gallaecia ego» de Pär Larson, filólogo que aborda novas cuestións sobre a lírica trobadoresca.
Pechan este número a «Carta de Tiráspol. Transnitria Flash» que asina Xavier Alcalá e os textos «Folerpas sobre un poema escénico feito de danza e teatro» de Afonso Becerra de Becerreá, «O “comandante” da Galiza e a Monarquía do Norte» do historiador Aureliano G. González-Llanos, e na sección de «Artes Visuais» os textos «As pegadas de Castelao nas viñetas de Xaquín Marín» de Félix Caballero, «Miguel Torga, bispo en Compostela» de Francisco Díaz-Fierros Viqueira e pecha o volume o poeta e fotógrafo Vítor Vaqueiro coa súa achega «Ricard Terré. O ato fotográfico (e poético)».
Velaquí a miña recensión ao completo, que tamén se pode ler aquí:
https://issuu.com/mirovillar/docs/cadernodeindochina-g221
A escrita dos poemas en papel de arroz
As bolboretas do Mekong
Cesáreo Sánchez Iglesias
Xerais Poesía, 2018. 214 páxinas
Corenta anos de oficio poético entre As bolboretas do Mekong. Caderno de Indochina e Silencios e conversas de Inverno (1978), nos que Cesáreo Sánchez Iglesias asinou dezaoito libros de poemas, entre eles as escolmas A escrita do silencio: Antoloxía persoal (1997) e Escrita luz (2006), a última bilingüe galego-castelán con versións de Xoán Abeleira. É obvio que nesa longa traxectoria o seu estro transitou temáticas moi diversas, mais tamén moitos deses fíos ganduxan dunha obra noutra.
Sería reducionismo situar este libro nunha cómoda etiquetaxe de «poesía de viaxes», un subxénero de moita produtividade, dos clásicos greco-latinos a Baudelaire, co espléndido “Le voyage” en Les Fleurs du Mal (ben anosado por Gonzalo Navaza), ou a innúmeros poetas de hoxe. Tamén o sería circunscribir ese cuño á obra de Cesáreo poñéndoa en relación con Caderno do Nilo (2014) ou coa memoria descritiva de Mar do fin da terra (1987), O rumor do distante. A escrita da Terra (2000) e A escrita do Camiño Primitivo (2007), os dous últimos sobre os diferentes camiños de peregrinaxe a Santiago de Compostela. Nas «Cartografías», así denomina o índice, os topónimos continuarían a falar de «poesía de viaxes» en sete etapas, desde a orixe en Oleiros á derradeira na inmensidade dos Templos de Angkor, catro a percorrer Vietnam e dúas Camboxa. Repárese no misticismo cabalístico do sete como no título e na estrutura de A árvore das sete palabras (1989), co que coincide na unidade, nos versos longos, na armazón naturalista, nas apelacións á infancia ou na nostalxia.
E tamén sería simplificar falarmos de «poesía política» por moito que a épica dos pobos vietnamita e camboxano, na súa heroica e ardua vitoria contra o exército americano, teña unha recorrente presenza desde a cita inicial “as bolboretas eran as almas dos guerreiros mortos”. Un fío con moita produtividade na poesía de posguerra peninsular, velaí a antoloxía plurilingüe Con Vietnam (1968) Julio Neira (ed.). Prólogo y recopilación de Angelina Gatell, 2016. A escolma fora prohibida pola censura en 1969, baixo a autoritas de Fraga Iribarne, ministro de Información e Turismo, e nela moitas voces galegas, na nosa lingua Lois Diéguez, Celso Emilio Ferreiro, X. L. Franco Grande, Manuel María, Uxío Novoneyra e Ramón Regueira e en castelán Javier Alfaya, María Elvira Lacaci, Lauro Olmo, José Ángel Valente e Pura Vázquez. Entre os moitos versos que os censores esixían suprimir estaban os de Celso Emilio, Franco Grande, Manuel María e Novoneyra.
Vietnam ten unha importante presenza na nosa lírica, desde o «Vietnam Canto» de Uxío Novoneyra, primeira versión de 1967, publicado en 1969 e incorporado a Os Eidos 2; «Digo Viet Nam e basta» de Celso Emilio na súa Viaxe ao país dos ananos (1968); «Roxo Vietnan roxo» de Alexandre Cribeiro en Indo pra máis perto (1979) ou as referencias ao «noso tío» Ho Chi Minh en «Reclamo a libertade pró meu pobo» de Méndez Ferrín, por citar só os máis representativos, e que chegaría aos poetas dos oitenta, como Manuel Rivas e Lois Pereiro, e dos noventa como Rafa Vilar.
A presenza fantasmal do pasado leva a Cesáreo á procura da simbiose entre o sufrimento atroz dos pobos vietnamita e camboxano feridos polo napalm e outros relatos históricos dramáticos: Auschwitz, Treblinka, Stalingrado, Hiroshima, Tlatelolco en 1968, Sabra e Shatila, Palmira e Alepo, mesmo recentes (“No noticiario a imaxe dun meniño sirio a adormecer / a súa inocencia, na praia de Lesbos”), en diálogo cos espazos da nosa memoria: illas de San Simón e de Santo Antón, campo da Rata, o Portiño ou a fosa de Aranga, cemiterios de San Amaro, de Pontesampaio, de Vilarraso ou de Camposancos, “os mortos nas gabias de Lugo non morrían contra ninguén”. Ou “Na tumba de Ho Chi Minh doiome” a dor leva a voz poética até o piñeiro da Caeira onde asasinaron a Bóveda.
Con certeza as páxinas máis duras e sombrizas veñen coa serie de poemas que describen Chocung Ek, os Campos do Silencio, e que dan fe do xenocidio e da barbaridade dos khemer rouge, cos que a memoria retorna á lectura de Primo Levi e a crónica do holocausto. A poesía de Cesáreo convida a relembrar de maneira crítica a crueza de moitos episodios da nosa historia contemporánea. Tanta é a atrocidade que a viaxe procura a éxtase e o misticismo na beleza inconmensurable dos templos de Angkor despois da navegación polo río Tonle Sap, afluente do Mekong, na contemplación do esplendor dos diferentes templos, as torres, as imaxes, as estatuas e os baixorrelevos, os estanques.
A compoñente metaliteraria é moi forte xa de inicio (“Escribo porque me queima o recordo / e as augas do río pasan”), onde a voz poética visita os ausentes no camposanto de Liáns antes da viaxe, na compaña de lecturas como O amante, de Marguerite Duras, enmarcada na Indochina da época colonial dos anos vinte da que na actualidade pouco fica, ou a antibelicista Tres guineas, de Virxinia Woolf, ao tempo que os noticiarios mostran os masacres de Gaza. Lecturas que ilustran o itinerario, como Graham Greene no hotel Continental de Saigón e O home tranquilo, ambientada na Indochina colonial dos cincuenta. E coma un círculo tamén as últimas páxinas tornan metaliteratura (“Escribo este caderno, escribo o Réquiem pola Indochina / a inmolación da luz á señora das sombras”).
A viaxe, o delta do río Vermello (“Chego e non son un estraño”). As catro primeiras partes da travesía por Vietnam van desde Hanoi ao Delta do Mekong (o río dos Nove Dragóns), pasando polas terras altas, Hue e Hoi Han no centro do país, até Saigón e Cu ci no sur. E as dúas últimas, sen abandonar o río Mekong, por Camboxa ou Kampuchea (a terra do Dragón) percorren o seu territorio até Angkor, Patrimonio da Humanidade pola UNESCO desde 1992. A ollada observa e os versos describen a paisaxe de cidades caóticas e superpoboadas, con bandadas de bicicletas, motocicletas ou tuk-tuk, mais tamén a fermosa arquitectura coma os reloxos do Pazo de Correos de Saigón, e as aldeas rurais, moitas flotantes nos diferentes ríos. Procura o encontro coas persoas, a maioría a traballaren no sector primario, na pesca e nos labradíos, nos arrozais, nos cultivos en socalcos, con especial detemento na rapazada por se tratar de países con pirámides poboacionais non avellentadas. Unha nenez que leva á lembranza dos lugares propios, o Puzo do Lago de Maside ou “Eu de neno, en Cimadevila gardo o gando / escribo nas ás da rula, debuxo a miña infancia…”
As sinestesias, as cores e os olores dos mercados, das especias e das herbas aromáticas, dos froitos tropicais, como o durian, dos postos da beirarrúa onde xantar “bolos de arroz envoltos en bananeiras” e beber licores de serpe e escorpión. A beleza indescritible que os versos trazan como a baía Ha Long e os seus numerosos ríos (con nomes fermosos como o río do Perfume, a evocaren as exánimes pedras de Castrelo de Miño), onde navegan as tradicionais embarcacións sampan, ou Mai Chao nas Montañas do Noroeste e “Pecho os ollos: apacentan o gando nos prados da Fonsagrada”, ou a desaparecida xungla de Cu Ci “no cemiterio das árbores que garda o río Saigón”. E sempre a calor pegañenta e sufocante, unha das expresións máis reiteradas é “Vai bochorno”, un calmuzo que deixa paso ás chuvias fortes e torrenciais, porque a presenza do vento monzón tamén se referencia.
O silencio e o recollemento dos lugares de culto, as deidades Buda, Shiva e Visnu, as pagodes, como a de Thien Hau onde se venera a Señora do Mar, que ben puidera ser a nosa Virxe da Barca porque nela hai barcos de madeira como exvotos, os templos que levan nomes exóticos para nós como o Templo da Tartaruga e o son das súas campás que máis unha vez levan a voz poética ao pasado “Escoito a ladíña, cando neno os rexos ennobelan, os sinos / na vella igrexa de Maside. Descalzo sento, escoito”. Unha curiosidade que o fai testemuña da ofrenda de flores e dun porquiño no templo da Sra SU ou duns ovos e unha cachola de porco nunha pagode de Phnom Penh (a cidade dos Tres Ríos), semellante á nosa propia tradición documentada no Santo Antonio, ou observador da cerimonia do Caodaísmo, onde “Tocan os gons e reverberan. Os violíns con son repetitivo”.
A banda sonora é importante, como sucedía en Tempo transfigurado (2017) de maneira fulcral, mais xa naquel O cántico da fonte (1982), agora con músicas pop como Dylan, The Doors, Seeger, Joan Baez, Zappa, Janis Joplin, Bing Crosby, Armstrong ou Led Zeppelin, e unha e outra vez Good morning, Vietnam, co que a radio americana saudaba outro día de ocupación. E músicas de raíz, as frautas que acompañan a danza da primavera das bailarinas thai, o son do sinxelo instrumento monocorde dan bau, que nas urbes deixan paso aos ruídos das rúas e dos mercados e nos lugares recónditos aos sons da natureza, chicharras, grilos, aves (“todo é un fervellar de paxaros”).
«Poesía de viaxes» si, mais non só espello de xeografías distantes, senón tamén da experiencia da observación e da indagación, da memoria íntima autorreferencial e da histórica, da reflexión persoal e colectiva, da meditación, da metaliteratura, é dicir, «poesía da vida», como dixo José Hierro.