O soño galego de Julio Cortázar, de Francisco Fernández Naval

(Premer na imaxe para agrandar o tamaño)
Poucos días despois de ver a luz este volume morría o 8 de novembro en París a editora, escritora e tradutora galega Aurora Bernárdez, quen foi a primeira muller de Julio Cortázar e quen tamén o acompañou nos seus últimos días en 2004, e un dos testemuños fundamentais para Francisco Fernández Naval na elaboración destas páxinas. Se o libro nacía coa explícita vontade de homenaxe ao escritor arxentino no ano do seu centenario, agora tamén vai servir para honrar a memoria de Aurora. De feito, mesmo a fotografía da portada (Cortázar no Cruceiro da Ramallosa en agosto do 1957) e unha ducia de imaxes recollidas en apéndice pertencen ao seu arquivo fotográfico, que por desexo da autora fai parte desde 2006 do patrimonio que atesoura o CGAI (Centro Galego das Artes da Imaxe) baixo o rótulo «Fondo de Aurora Bernárdez», nunha xenerosa contribución de incalculable valor para o estudo cortazariano e para a literatura universal.
No preámbulo, intitulado «Herborizar ou arborizar», Fernández Naval explica que estamos perante un volume que revisa e agranda con novas achegas eruditas, con novos datos de investigación e con materiais novidosos de escritoras e escritores nosos aquel libro da súa autoría, tamén publicado pola mesma Ediciones Linteo en 2006 co título Respirar polo idioma: Os galegos e Julio Cortázar e a súa posterior edición castelá en Corregidor de Buenos Aires (2007). Así sabemos, que esta última, máis completa, é a cerna á que se lle engade unha terceira parte «Arborizar», de homenaxe, con seis capítulos que reflicten a presenza de Cortázar na cultura galega contemporánea.
Nestas páxinas é onde aparece reflectida a miña contribución ao inquérito que me enviara Chisco Fernández Naval. Velaquí:
Miro Villar (1965) iniciouse na lectura dos autores do denominado “boom” latinoamericano, a través do libro de relatos Ojos de perro azul, de Gabriel García Márquez, e así, indo dun libro e dun autor a outros, axiña chegou a Julio Cortázar, con dezaseis ou dezasete anos. Dende entón, sempre mantivo con el un vínculo de interese e de complicidade. Coincidiu ese período de iniciación, coa revolución sandinista, que espertaba en Miro o entusiasmo que as causas xustas causan na mocidade, polo que se empapou daquel Nicaragua, tan violentamente dulce, que Cortázar dedicou ao pobo nicaraguano e que Miro segue considerando un libro marabilloso, por máis que a crítica o considere marxinal na obra do autor arxentino.
A primeira lectura de Rayuela, nun volume da colección “Literatura contemporánea” de Seix Barral, libros de baixo prezo e cuberta na que só mudaban o título e o nome do autor en letras douradas, produciulle un gran desconcerto, necesitando do transcorrer dos anos para enfrontar unha segunda lectura da que xa gozou plenamente.
Malia esa primeira impresión, a novela foi a ponte da que se valeu para descubrir o universo dos seus relatos, literatura moito máis acaída para el e que axiña devorou. Lembra daqueles días Bestiario, que moito o fascinou, Final del juego, Todos los fuegos el fuego ou, como non, Historias de cronopios y de famas. Sen dubidar, Miro asinaría relatos como “Casa tomada”, “Cefalea”, “Circe” “Bestiario” ou “Axolotl”. Porén, non pode esquecer que Cortázar foi o tradutor da edición española de Memorias de Adriano, de Marguerite Yourcenar.
Sendo Miro poeta, foi lector voraz da súa poesía, moi infravalorada, pero que para el resultou de moito interese. Miro, autor de sonetos, atopou un territorio común na capacidade natural de Cortázar para este tipo de composición e con el avanzou na escrita do seu primeiro libro de poemas Ausencias pretéritas, publicado en 1992, con limiar doutro gran sonetista galego, Darío Xohán Cabana, no que hai versos que eu moito teño recitado, en público e en privado, porque describen poeticamente e axudan a interpretar paisaxes amadas, dende Fisterra ou o Xallas, ata Ourense. Cando escribo este texto, o soneto que se inicia co verso: Foi nas illas Lobeiras co mar por testemuña, esta a piques de aparecer nun disco, feito canción por Nacho Mora.
Hai un poema de Cortázar que produce en Miro unha emoción particular, algo semellante ao biscoito de Prouts, é o titulado “Buenas noches, che bandoneón”, quen empeza: Qué bueno verte bien/ y en tan buenas manos. A razón para a nostalxia está en que o bisavó de Miro, emigrado á Arxentina, trouxo de volta un bandoneón que podreceu na casa por culpa da traza, sen que ninguén se preocupase por el. Hoxe, tanto Miro coma Rafa, seu irmán e tamén poeta, senten mágoa por non ter, daquela, idade para tomar a decisión de o conservar.
Lembra Miro que nun dos cursos de doutoramento na Universidade, impartido por Luís Martul Tobío, un dos autores a estudar era Julio Cortázar. Engade que un dos libros máis singulares, por inclasificable, raro e especial, de Julio é La vuelta al día en ochenta mundos e, recomenda sen dúbida a lectura recente das Clases de literatura en Berkeley.
O día 12 de febreiro de 2014, no trinta cabodano do pasamento de Cortázar, Miro escribiu na súa bitácora Crebas, unha entrada na que daba conta do xeito no que se achegou á súa literatura e de cal foi, dende entón, a súa relación con el; máis ou menos o que vimos de contar aquí. Engade un poema que forma parte do seu libro As crebas, titulado “Metamorfose”, que vai precedido dunha cita de Ana Luísa Amaral, e do que aquí reproducimos o texto íntegro de Miro:
CRUZAR hoxe os ollares: unha tarefa curta, mais de todo imposible porque os teus iris baixan con présa as escaleiras, abandonan a escena, atrás queda o proscenio, atrás tamén o público e no medio da rúa blasfemas contra o vento, nada hai de bohemio, nin nada de impostura na explosión, no Big Bang que orixina o silencio.
Unha metamorfose convértete en anfibio, notas o sangue frío, a pel un tecido áspero que segrega veleno, respiras polas branquias e queres afondar na charca nauseabunda.
Recorda “Axolotl”, o conto de Cortázar, metáfora sublime do fascinio na ollada.
Pódese ser anfibio, non é literatura.