Máxico tear natural, de Xosé Manuel Lobato

Onte tiven o pracer de presentar o libro Máxico tear natural, do amigo Xosé Manuel Lobato, dentro do I Simposium Monte Pindo. O Olimpo celta, a debate, que organizou a dinámina asociación Monte Pindo, Parque Natural. Velaquí a miña intervención:
Hai un par de anos saudei o libro Retorno a Natura (Alvarellos Editora, 2009) de Xosé Manuel Lobato cunhas palabras de Eduardo Galeano: “O home é o único animal que corta a póla sobre a que está sentado”, pois resumían a cerna do volume, que non era outra que a preocupación ecolóxica e o respecto polo medio ambiente. Algunhas desas prosas coñeceron unha primeira versión que se publicou nas páxinas do extinto (en papel) xornal Galicia Hoxe, un feito que non deixa de nos preocupar, compartamos ou non a liña editorial desta cabeceira.
(Por certo, aquel libro incluía un texto intitulado “Profanación sen control” no que o autor se manifestaba contra as ameazas en forma de piscifactorías que sobrevoan Quilmas e Porto do Son e tamén visitaba as abas do Monte Pindo).
Con moitos vimbios que poderían construír un cesto semellante a aqueloutro, Máxico tear natural (Alvarellos Editora, 2011) de Xosé Manuel Lobato abre novas perspectivas, sen que por iso se afaste por enteiro da prosa poética e da denuncia que aliñaban as páxinas da súa anterior entrega. Podería, pois, ser unha segunda parte, mais alentan aquí aspectos novidosos e está máis próximo do caderno ou libro de viaxes. E habería que lembrar as palabras do poeta leonés Julio Llamazares “los libros de viajes son literatura en estado puro”. Non fago esta cita ao chou, pois o novo libro de Lobato está moi emparentado con libros de Llamazares como El río del olvido, onde se describe polo miúdo un roteiro a pé que segue o curso do río Curueño, no corazón das montañas leonesas, nun espazo impresionante e fermoso, afectado pola despoboación. “Foxa do lobo”, que retrata unha aldea da serra do Xurés, ou sobre todo “Ciclo pechado”, que segue a canle do río Selmo nas montañas do Courel serían testemuño desta querencia de Lobato por espazos que estamos a condear ao abandono e ao silencio.
De feito e a xeito de Limiar, nas “Palabras previas” o autor xustifica as razóns que o levaron a escribir esta proposta, entre elas que o libro “foi realizado con tanto apego á terra que leva dentro o seu intenso arrecendo e cativador espírito que sempre magnetiza”.
Son 23 prosas para 23 roteiros posibles, que se inician no carreiriño da punta Cabicastro (Sanxenxo), sentindo o barrelo das illas Cíes ao lonxe, e que rematan no mentado percorrido polo Courel, no que o ficional personaxe de Xan da Devesa rende contas e manifesta o seu desexo de regresar á terra nativa da que se afastou aos quince anos (e outra volta a problemática da emigración que enche moitas das páxinas escritas por Lobato, en especial os libros Diáspora.com (2002) e Cos pés na peneira (2005), mais tamén os seus estudos académicos). Tema que tamén protagoniza o relato “Cantar para unha branca merliña”, que inclúe unha sentida homenaxe ao poeta rianxeiro Faustino Rey Romero.
A ollada do narrador, e aquí eu vexo ao atento camiñante que non quere deixar fuxir detalle e que percorre devagariño os espazos armado co seu lapis e o seu caderno (ben o sei por ter partillado co autor varias camiñadas, entre elas a subida á Moa), vai tecendo as palabras que o levan a defender as construcións que herdamos do mundo rural, hoxe en descomposición. Así, “Moendo na historia” lembra o pasado das muiñadas nos muíños de Armenteira no Salnés, ou coñecemos en “Soidade nas fragas” (do Eume) as denominadas “curritas” (eu aprendino neste libro), que son construcións adicadas á conservación das castañas, o alimento da nosa poboación antes de chegaren as patacas de América. Ou aquelas obras de enxeñaría romanas como o Montefurado, en “Relicario vermello” Lobato describe as cicatrices deixadas polo túnel naquela terra de cores ocres.
E aínda hai lugar para outros ríos, de vida, porque o Lobato pescatín de troitas sente verdadeira fascinación polos cursos fluviais. Alén dos citados, está o Támega en “Brillante movemento continuo” que nos ofrece “unha fonoteca mística de dimensións e resonancias infinitas”, o río Varón en “Rodando no medievo”, que acompaña a un camiño Real que foi tamén a ruta dos arrieiros na comarca do Avia, ou o “Solsticio no Samo”, pequeño río do concello de Frades onde “unha parella de troitas xira sobre o cume das augas describindo un círculo perfecto, imbuídas no seu estraño xogo mentres son arrastradas pola corrente”. E, como non, o “Ulla silandeiro”, no que atopamos unha detallada descrición de todas as ameazas que alteran o seu sosego: sobexos aproveitamentos hidroeléctricos, contaminación por vertidos que se fan con impunidade ou o descoñecemento da flora e da fauna que se deberían protexer e poñer en valor medioambiental.
Alén dos ríos, tamén o mar en “Nunca xamais” que nos leva a percorrer As Sinas e a illa da Cortegada, coa microtoponimia dunha serie de cons e marcas do mar, os vellos nomes con arrecendo salgado que sempre debemos recuperar e conservar como parte do noso patrimonio marítimo cultural. “Mística surada” achéganos ás illas de San Simón e de San Antonio, relembrando o seu esplendoroso pasado na literatura medieval e esquecendo, aposta, a súa negra historia de cárcere e campo de concentración franquista.
“Fiteiro sosego feiticeiro” engrandece a historia mítica e lendaria do Pico Sacro que se humaniza coa homenaxe ao vello mestre Manuel Gacio que introduciu a todo o seu alumnado, e Lobato foino, na consideración e no respecto polo sacro monte do Codex Calixtinus. E o personaxe de Xusto Plácido fai outra proposta semellante desde os penedos do Oulego, no aciñeiral da Serra da Lastra.
Tamén hai lugar para as presenzas fantasmais ou misteriosas como a que enche o “Luar do Carboeiro” que envolve o magnífico mosteiro románico. Ou o “inmenso e fastoso cofre” que debuxa a inmensidade doutra abadía, o mosteiro de Samos. Ou o concerto dunha banda que realza o templo visigodo de Bande, en perfecta harmonía entre o son e a pedra milenaria. Ou a fonte que satisfai a sede dun grupo de peregrinos ao pé co castelo de Pambre, mentres “A vouga ollada vacún” dunha Marela testemuña o paso dos romeiros preto da igrexa de San Nicolás.
E como non, dialoga tamén Lobato con varios dos nosos viaxeiros, como Ramón Otero Pedrayo (en Pelerinaxes I, 1929, no que tamén hai personaxes que axudan ao narrador a describir a viaxe, ou na súa máis científica Guía de Galicia, 1954, escrita en castelán) e Ben-Cho-Shey (pseudónimo de Xosé Ramón e Fernández-Oxea, autor daquel magnífico “Maestros menores del Románico rural gallego”, publicado en Cuadernos de Estudios Gallegos, XVII, 1962), para nos ofrecer outra perspectiva na lembranza antropolóxica do culto de Santo André de Teixido.
E finalmente nós, os habitantes desta fin última da terra, “Fieira na terra do acolá” onde se percibe a insignificancia do ser humano no cabo de Fisterra, “Camariña profunda” que narra o fermoso paseo que se pode facer entre Santa Mariña e o cabo Vilán, con especial incidencia no Monte Branco e no Cemiterio dos Ingleses, onde naufragaron o Serpent e o Trinacria, e onde as boleiras ou coídos formados pola natureza semellan querer render a súa homenaxe a Man, o alemán de Camelle, a quen matou a dor da desfeita do Prestige. E “Necrópole pétrea” para falar da pena da Moa, no Monte Pindo, irmanada na lenda da raíña Lupa co Pico Sacro da infancia do noso autor.
Paisaxe física e paisaxe humana, porque Lobato tamén soubo escoitar ás persoas coas que se cruzou nestes roteiros, porque como tamén dicía o leonés Julio Llamazares: “Los mejores escritores que yo he conocido son los viejos de mi pueblo, de cualquier pueblo, porque cuentan como nadie, como me gustaría contar a mí, con una magia y una capacidad de fascinar, que es lo que creo que los escritores más o menos profesionales intentamos imitar”.
En definitiva, Lobato tratou de nos transmitir a beleza dos espazos a través da emoción da linguaxe, que pretende ser minuciosa, precisa, e da ollada sempre atenta e perspicaz, unha ollada limpa que ás veces tropeza co descoido ou, peor aínda, co esquecemento destes lugares que fan parte de Nós.