María Xosé Queizán, a nosa "Voz de liberdade", (2011)

(María Xosé Queizán conversa con Marilar Aleixandre e Luís González Tosar. Foto de P. Rodríguez, La Voz de Galicia)
Faise difícil moitas veces entender a sociedade do noso amado/odiado País. Na mañá do sábado decorreu a entrega á escritora María Xosé Queizán do premio “Voz de liberdade” que outorga de maneira bienal o Centro PEN de Galicia, que preside o poeta Luís González Tosar. A asistencia ao acto non foi escasa, mais eu creo que a Queizán merecía un cheo a rebordar da sala e notei a faltar moita xente. Por exemplo, por que non estaban a maioría das e dos asinantes, coma min, do manifesto “O xogo das cadeiras”? Acaso, non era esta unha boa oportunidade para reivindicar maior presenza de mulleres na RAG? Por que non estaban, tampouco, a maioría das poetas mulleres? Acaso, non é a Queizán un referente inescusable para todas elas? Por que non estaban, tampouco (agás Salvador García Bodaño), a maioría dos seus compañeiros de xeración? Demasiadas ausencias para as que non teño resposta. En calquera caso, o acto foi un dos máis fermosos dos últimos tempos, literariamente falando. Sublime a laudatio da galardoada que fixo Marilar Aleixandre e que reproducimos abaixo. Obrigado e parabéns, Marilar. Magnífica a inesperada intervención da propia María Xosé Queizán que non quixo falar de si propia máis que de esguello e contounos o fermoso xogo intertextual entre a súa novela A semellanza e a novela negra Un cadàver desconcertant (traducida ao galego por Dolores Limoro para Cumio) do escritor catalán Josep M. Palau i Camps, falecido en 1996 e que non puido ollar a versión galega da súa obra. Xa logo, Berta Dávila leu uns poemas de Fóra de min; Inma López Silva e Afonso Becerreá de Becerreá interpretaron de maneira excelente un fragmento dunha peza teatral da escritora e Camiño Noia lembrou os seus anos de ensino e os seus ensaios pioneiros. Velaquí a laudatio de Marilar:
María Xosé Queizán: Celebrando a voz disidente, por Marilar Aleixandre
PEN Clube, Voz de Liberdade, 26 Novembro 2011
Grazas a María Xosé, ao PEN clube, a vós, por facerme partícipe deste día de celebración e ledicia.
‘A min, exiliada na Galiza, terra das avoas
disidente das lianas matrices
que dan vida e afogan’
(Fóra de min, 1994)
María Xosé Queizán, exiliada, disidente, ousada, transgresora, dona da voz e da palabra en suma: feminista.
A de María Xosé Queizán, como todas as voces de liberdade, é unha voz disidente. Voz de liberdade porque é quen de desenvolver a súa opinión e mantela, mesmo cando iso significa enfrontarse ás instancias oficiais (e a algunhas extraoficiais). Voz de liberdade, exercéndoa con todas as súas consecuencias, pois os grupos e tribos sociais non gustan da palabra incómoda, preferindo os que agochan a cabeza e calan, as que amordazan a propia lingua.
María Xosé puxo voz, pon voz, á disidencia ao patriarcado en Galicia. Pois aínda que hai quen gusta de crer que Galicia é un idílico lugar onde o patriarcado nunca exerceu a súa opresión, onde a violencia de xénero non existe, o certo é que en Galicia houbo e hai patriarcado. E non amamos menos este país as que dicimos en alta voz o que nos gustaría que mudase nel. Pódese querer desde a indignación. Como di María Xosé dirixíndose á ‘Galiza da saudade’:
¡Quixera morderte nos labios até facerche sangue!
Quérote con rabia
con indignación
(Metáfora da Metáfora, 1991)
Creo innecesario enumerar os méritos que fan a María Xosé Queizán merecente desta Voz de liberdade; para alén de ser coñecidos, constitúen unha lista interminábel. Vou prestar especial atención ao feminismo, pois é a cerna da obra literaria (incluíndo a ensaística) e da acción de María Xosé Queizán. En María Xosé obra e acción, escrita e vida, texto e compromiso, son inseparábeis. Pertence ás que a grande filósofa feminista Rosi Braidotti chama “grafoteimudas” ( así é como traduzo graphomaniacs), que “duplican a súa vida a través da escrita”. Ela é o que escribe e tamén o que fai, non desdeña luxar as mans na lama da vida real, tomar partido sobre cuestión quentes, a abolición da prostitución, a marxinación das mulleres nas máis diversas instancias, as leis inxustas, os costumes rancios.
Atrévese a criticar ás vacas sagradas, aos nosos devanceiros literarios, aos pais da patria, e ben sabedes que se hai algún lugar onde as vacas sagradas son máis sagradas que en ningures, é en Galicia, onde unha simple vaca é un totem. E se critica ás vacas sagradas ¿como non ía criticar aos bois sagrados?
¡Déixenme saír da trama da saudade
tecida polos románticos sociais
polos padres da patria
que me perden no bosco primixenio
poboado de celtas barudos
¡Déixenme escapar do árdelle o eixo
carballeira trasnoitada (…)
¡Déixenme librar dunha noite no muiño!
¡Déixenme destetar da galicia terra nai!
(Fóra de min, 1994)
Nese poema lévalle a contraria ao mesmo Castelao, proclamando: “¡Déixenme namorar cando vella!”.
María Xosé e mais eu encontrámonos por primeira vez nas xuntanzas dos movementos feministas que, comezando en 1975, deron lugar á AGM, a Asociación Galega da Muller en maio de 1976, aínda que eu lera textos dela desde que cheguei a Galicia. Dous anos despois, en 1978, ela sería unha das fundadoras da FIGA, Feministas Independentes Galegas. María Xosé foi pioneira na creación e participación de organizacións feministas, de revistas que constituísen veículos de expresión para a palabra silenciada das mulleres: Festa da palabra silenciada, en 1983. A súa é unha posición situada na acción colectiva das mulleres, unha acción feminista que, como propón Braidotti segue a ser necesaria nuns tempos en que o discurso neo-liberal ensalza o individualismo como comportamento social dominante, isolamento social que fai ás mulleres, e a todos os sectores sociais marxinados, máis vulnerábeis.
María Xosé celebra a pluralidade de voces de mulleres en moitos contextos, das poetas que encontraron acubillo na Festa da palabra, ás monxas dun convento que queren conversar con ela de feminismo.
A obra literaria de María Xosé é un exercicio de liberdade, de disidencia e transgresión. Nos poemas de Metáfora da metáfora, libro que inaugura en 1991 a colección de poesía de Espiral Maior, como nos de Despertar das amantes (1993) María Xosé canta un amor luminoso. Leva así a contraria, na práctica, aos que etiquetaron ao amor entre iguais, o amor homosexual, como amor ‘escuro’.
Amante, toliña
Perdida amante
¿non sabes que amar
é coñecer a linguaxe do amor?
(Metáfora da metáfora)
Nestes poemas, e no conxunto da súa obra, María Xosé empéñase na tarefa de devolver a palabra ás mulleres, en apropiarse da linguaxe do amor, en apropiarse da lingua e do verbo:
Baixei á cripta e rescatei o verbo.
Son poeta e decido coa palabra
o ser e o non ser.
(Metáfora da metáfora)
Rescata así a palabra, rescata a carne, o corpo e o desexo. A amante volta “á vida das palabras”. Esta é a muller que desexa, resistíndose a ser unicamente desexada. Como di Queizán, as mulleres pasan de desexadas a desexantes. De amadas a amantes. De faladas, cantadas, a falantes, poetas, trobairitz.
María Xosé é da liñaxe das Beatritz de Dia, Iseut de Capio, Tibors de Sarrenom, Gulhelma de Rosers. Da liñaxe da muller albixense que matou durante o cerco de Tolosa ao cruel Simón de Montfort guindándolle unha pedra, e da que a historia (sempre tan desleixada coas mulleres) non conservou o nome. Das que falan e das que actúan.
Recoñécese nas nais, nas avoas, mais tamén distánciase delas, nunha dialéctica de amor e rexeitamento. Recoñécese nelas, pois nosoutras tamén temos as nosas tradicións que honrar, as das mulleres que tomaron nas súas mans a o seu destino, a súa palabra. Digamos explicitamente que non é certo seren as tradicións patriarcais e conservadoras as únicas existentes. Vimos das nais que foron donas da palabra, María Xosé vén da liñaxe das Beatritz, Iseut, Tibors, Axalais, consigna os seus nomes no papel, traduce os seus poemas para lembralas e, coas palabras, volvelas á vida. Por outra banda, distánciase das avoas que aceptaron ser silenciadas, para rachar as mordazas que as reducían ao silencio, para negar que o destino da maternidade e o fogar sexa o único destino posíbel para as mulleres. “¡Deixemos apagar o lume sagrado!”, clama no poema titulado “Lume do fogar” no Despertar das amantes.
María Xosé celebra os soños das mulleres cando se fan realidade, a súa é unha escrita anoxada, cando cómpre anoxarse, como en Fóra de min; exultante, ao cantar o amor e a apropiación da palabra polas mulleres. Non precisamos choromicas, din os seus textos, senón afouteza e carraxe. Chega de remoer as derrotas, que foron moitas (algunha recente), e cantemos as nosas victorias. Vivimos moitas revolucións traizoadas, contemplamos como as máis fermosas palabras foron tomadas en van. Porén, dinos María Xosé, as veces entre liñas, ás veces explicitamente, recoñezamos que no século XX houbo polo menos unha revolución que triunfou parcialmente: a das mulleres. Celebremos que conseguimos ver materializados algúns dos nosos soños. Que logramos algunhas dimensións do discurso feminista seren apropiadas pola sociedade.
E seguimos soñando, María Xosé segue soñando e lidando para que os soños se fagan realidade, para que as mulleres ocupen todos os espazos, físicos, simbólicos, sociais, literarios.
Para que non se repita o maltrato ás mulleres, as mortes das mulleres que, adecuadamente, chama feminicidio.
Para que non se permita que as redes de trata de mulleres obriguen a rapazas a soportar violencia nos seus corpos, pois como di ela: «a prostitución, máis que un acto sexual, é un acto de poder que define ó sistema patriarcal».
María Xosé fixo volver á vida a cupletista, pois ela mesma é quen, cando chega a ocasión, de cantar un cuplé ou de bailar un tango.
Celebramos con María Xosé que nestes anos, coincidentes coa súa traxectoria literaria, acadamos algúns degraos de igualdade. Orgullámonos tamén na diferenza, en saber que somos mulleres, e como mulleres herdeiras dunha tradición que pode ser distinta (e por descontado que estou falando da educación e a cultura de xénero, e non da bioloxía pois, por ser bióloga, eu acredito pouco ou nada na bioloxía). Somos feministas e tamén femininas, e non nos avergoñamos de levar saias e adornarnos con flores. Levamos ben alta a sensibilidade e a cooperación. Desexamos que os varóns fagan súas estas dimensións feministas e femininas como xa fan algúns, así o noso chorado amigo Xan Traba.
María Xosé, grazas por seguir soñando o futuro, por facernos soñar contigo, por teimar cada día nese acto de fe no futuro que, segundo Rosi Braidotti, constitúe escribir. Grazas por axudarnos a imaxinar e facer realidade eses horizontes sociais de esperanza que hoxe, máis que nunca, son indispensábeis.