Entrevista no Magazine Cultural Galego da xornalista Montse Dopico

(Cabeceira da entrevista. Premer na imaxe para agrandar o tamaño)
Sigo desde a súa creación, o 6 de xaneiro deste 2014, se non estou nun erro, a traxectoria do Magazine Cultural Galego da xornalista Montse Dopico, unha sinatura habitual desde hai anos nas páxinas culturais de moitos xornais e revistas dixitais e en papel.
Desta volta tocoulle á miña obra ser protagonista na sección de «Entrevistas», unha longa conversa que reproduzo deseguida e que se pode ler tamén nesta ligazón, ao tempo que animaría a coñecer outros interesantes e suxestivos contidos do Magazine.
“Acredito nesa visión poliédrica sobre Rosalía que desterra mitos historiográficos”
Montse Dopico 25/02/2014 Entrevistas
A Negra Sombra é, para Rosalía, amiga e compañeira. Iso nos conta Miro Villar en A pantasma da Casa da Matanza. Un relato que conflúe coas procuras recentes de revisión das interpretacións sobre a poeta.
A Negra Sombra acompaña a Rosalía na súa doenza. E faino como amiga, como compañeira e non como representación da súa dor. Así é A pantasma da Casa da Matanza (Biblos), o último libro de Miro Villar. Un conto con ilustracións de Xosé Cobas nado da relectura dun dos poemas máis coñecidos da autora de Follas Novas e Cantares Gallegos. Falamos con Miro sobre este libro e sobre a súa obra poética.
A pantasma da casa da Matanza é unha sombra, ben coñecida, a Negra Sombra. Partiu a idea dese poema en concreto?
O conto naceu dunha encarga que nos fixo Helena Villar Janeiro, na altura presidenta da Fundación Rosalía de Castro, a varios autores e autoras para un volume de edición non venal intitulado Quen casa ten de seu, que se publicou en 2009 no 172 aniversario do nacemento da poeta. Nese contexto de homenaxe á casa maxinei esta historia na que, como ben dis, a inspiración chega da (re)lectura dun dos poemas máis coñecidos da autora. Na nova edición (Biblos, 2012) revisei o texto, porén a maior transformación veu das magníficas e suxestivas ilustracións de Xosé Cobas, que lle dan ao texto outra dimensión, no meu entender de moito lucimento estético.
A ‘Negra sombra’ reivindícase, ademais, como compañeira e amiga de Rosalía, que foi confundida coa dor da enfermidade, co desacougo existencial, etc… Hai no libro unha intención de revisar, precisamente, o concepto que temos da ‘Negra sombra’ e o que del se deduce sobre a personalidade de Rosalía?
Haina, de maneira moi consciente. Os especialistas, mesmo os que fan haxiografía da vida da poeta, non concordan sobre o significado na negra sombra. Como lembraba Pilar García Negro en A Nosa Terra (1990) fálase da “sombra” do pai sacerdote (como García-Sabell), da “sombra” amorosa do poeta romántico Aurelio Aguirre (como Machado da Costa), da memoria do pasado (como Carvalho Calero) ou da insatisfacción psicolóxica (como Francisco Rodríguez), entre as máis salientables. Porén, todas as visións si que concordan na connotación negativa e iso foi o que pretendín revirar. Por que non “fantasear” coa presenza dunha sombra que se sente abraiada pola escrita da poeta e que se converte na súa amiga e compañeira na súa doenza, sexa física ou psíquica?
En que sentido quere, o libro, contribuír a desterrar os mitos arredor de Rosalía, ou polo menos facer máis ampla e rica a idea que temos dela?
Hai moitos estudosos da obra e da biografía da poeta que están a andar novos camiños de interpretación, poño por caso as eséxeses de Anxo Angueira ou de María do Cebreiro. A miña achega non deixa de ser un conto, ficción daquela, por máis que acredite nesa visión poliédrica sobre a autora que desterra mitos creados pola nosa historiografía. Se a miña brincadeira axuda a camiñar nesa reflexión e nesa relectura pois mel nas filloas. A obra de Rosalía é rica en por si e dunha contemporaneidade innegable e visceral.
Como foi traballar co ilustrador, Xosé Cobas?
Teño para min que Cobas é un dos nosos mellores ilustradores nun ámbito no que o noso país está na vangarda como testemuñan os recoñecementos que reciben mesmo fóra das nosas fronteiras. Propúxenlle o seu nome ao escritor Tucho Calvo, director literario de Biblos, aínda fascinado polo traballo que fai en libros de Xabier P. Docampo, como o derradeiro A illa de todas as illas. E Cobas non me defraudou nadiña, pola contra superou en moito as miñas expectativas. E sempre desde o diálogo, pois a cada pouco enviaba bosquexos para eu os comentar. En definitiva, foi un pracer que o meu texto o inspirase (díxome que non ilustraba nada que non lle interesase) e ese gozo acrecentouse cando vin o primeiro exemplar do libro impreso. É magnífico!!!
Onde tes previsto presentar o libro en próximas datas? Que ten que ver coa túa narrativa anterior para público infantil? (Se cadra é un pouco distinto)
En efecto é moi diferente das miñas anteriores entregas para o público infantil. Tanto é así que dubido que o conto poida ser ben lido por lectoras e lectores non iniciados na obra de Rosalía, xa que como falamos hai un diálogo moi explícito co poema coñecido como ‘Negra sombra’ e non creo eu que este poema sexa axeitado para idades temperás, por moito que coñeza varias versións musicais. Daquela quero pensar que é un álbum ilustrado para ler despois dos dez anos e mesmo por persoas adultas. E tamén por iso as presentacións serán abertas a todo o público, espero que as librarías Á lus do candil (Arteixo) e Couceiro (Compostela) poidan acoller os próximos lanzamentos.
Vamos agora para atrás na túa obra. Comezando por Breizh, que é unha viaxe que conecta dúas Fisterras, a galega e a bretoa, a través dos haikus. En realidade, a viaxe, o lugar, a paisaxe… están moi presentes no que fas desde ‘Ausencias pretéritas’. Por que? (Hai unha reivindicación do lugar, de Galiza)
Así é, desde o meu primeiro poemario sempre hai lugar para a viaxe, a viaxe cultural e a viaxe como coñecemento do íntimo e do propio. ‘Breizh’ nace dos apuntamentos dunha viaxe física á Bretaña realizada cos compañeiros e compañeiras do Instituto de Estudos Comarcais da Costa da Morte na xeira de viaxes desta entidade polas diferentes fisterras atlánticas.
Canda ela hai unha consciente e premeditada viaxe literaria, que nace da miña fascinación por un pequeno libro de Manuel María intitulado Laio e clamor pola Bretaña. E, como xa teño comentado noutros lugares, tamén está o diálogo coa nosa propia tradición, porque a paisaxe e a identidade bretoas están na literatura medieval galega e na contemporánea, desde As cruces de pedra na Bretaña de Castelao até Olga Novo, sen esquecermos Cunqueiro e Ferrín, entre outros moitos.
Sempre me interesou a poética do territorio, se callar porque fago parte da Costa da Morte que posúe un inmenso caudal simbólico, por máis que sexa un topónimo nacido nos albores do século XX e no xornalismo, tanto é así que ao poeta Gonzalo López Abente non lle apracía e prefería escribir “costa brava” nos seu versos. E a preocupación pola paisaxe está en min case desde que teño uso de razón, pois a miña primeira militancia social foi aos 16 anos en Adega-Costa da Morte e ese compromiso é o que me leva a colaborar aínda hoxe con Monte Pindo Parque Natural para os que coordinei, xunto a Chisco Fernández Naval, a antoloxía Versos no Olimpo.
O mar é protagonista en Abecedario da desolación, en Gameleiros… Ademais do motivo obvio, que é a túa orixe, parece que o mar é un xeito, nos teus libros, de falar da viaxe que é vida, coa súa procura, os seus naufraxios… En que sentido es, nese aspecto, debedor da literatura clásica?
O mar fai parte importante da miña biografía. O mar levou a meu pai (devolveu o seu corpo aos poucos días) cando eu tiña apenas tres anos, o mar levou a América ao meu bisavó (hai un poema inesquecible do meu irmán Rafa Vilar sobre esa viaxe) e ao meu avó e o mar sempre estivo aí. Despois sempre me interesou a literatura do mar, de feito o libro preferido da miña infancia é Moby Dick de Herman Melville, nunha época que había baleeiros aínda en Caneliñas (Cee) e logo os poetas do mar, primeiro López Abente, logo Manuel Antonio ou Antón Zapata, logo Avilés de Taramancos ou Bernardino Graña. E sempre a literatura clásica, como ben subliñas na que o mar simboliza a existencia.
Hai outras constantes, como o diálogo con outros creadores. Arranca en 42 décimas de febre (ao iniciar os poemas con versos doutras persoas), e continúa en toda a túa poesía ata Breizh. A túa mirada non é a do turista que tira a fotografía. Detense en como os artistas mudaron a paisaxe, ou a nosa perspectiva sobre ela. É a túa idea?
A metaliteratura sempre. Sempre me interesou dialogar con lecturas que me fascinan ou que o fixeron nun momento aínda que hoxe arrefriasen. Xa o terceiro caderno do meu primeiro poemario, Ausencias pretéritas (1992), co epígrafe “De ti e das palabras”, incluía homenaxes ben explícitas a poetas amados e iso non deixou de me acompañar até hoxe. E canda a literatura, algunhas músicas, moita pintura, fotografía e moito cinema, calquera manifestación artística que por unha ou outra razón me conmova ou me faga matinar.
E agradezo que salientes que na viaxe a miña ollada non é a dun turista, porque iso mesmo era o que eu pretendía. Malia a brevidade dos haikus ou haikai de Breizh, ou acaso grazas a ela, pretendía reflexionar e levar á reflexión sobre as mudanzas e sobre a nosa culpabilidade ou cando menos a falta de inocencia nesa transformación. Por poñer un exemplo, na Bretaña onde a cultura é un valor engadido, sobre todo na protección do patrimonio, non son indiferentes os haikus á denuncia da minusvalorización da lingua bretoa ou a constatar a comercialización do herdo de Paul Gauguin en vulgares mantelos nas casas de xantar ou a lembrar desfeitas, tamén, como aquel megalito que os nazis converteron en búnker. Con todo, sucumbín ao engado daqueloutra fisterra atlántica.
Hai rima en A pantasma da casa da Matanza. E non só, se cadra, porque sexa un libro para público infantil. Había rima en 42 décimas de febre. Hai sonetos en Equinoccio de primavera. Volve estar a métrica moi medida en Abecedario da desolación… Até chegar ao haiku, que por moi minimal que sexa non deixa de ser unha forma clásica. Como fuches concibindo a evolución da forma do verso?
Non concibo os versos de meu (que non os outros) sen o pouso e o ritmo que lle dá a métrica. Todos os meus libros de poemas, sen excepción, responden a diferentes variacións sobre ese principio fundamental que reivindico como propio. Mesmo o poemario As crebas leva un engado, xa que a disposición gráfica é a do poema en prosa, porén todos os textos dese libro son sonetos en alexandrinos brancos. O libro gañou o premio Concello de Carral e estou completamente certo de que o xurado infravaloraría os textos de se presentar tal e como os escribín, como sonetos. Daquela, na miña obra poética non hai mudanzas a este respecto. Son devoto do heptasílabo, do octosílabo (menos), do hendecasílabo ou do alexandrino.
Captar un instante, explícase ao final de Breizh, é o sentido do haiku, que ten que ver, precisamente, moito cos sentidos. As sensacións eran moi importantes, por exemplo, en Abecedario da desolación. Como os afectos. Como en Equinoccio de primavera. Canto pesan as sensacións e os afectos nos teus libros, en xeral?
A literaturización dos afectos naceu coa propia literatura e para min é sempre un fío temático do que me aprace tirar, entendendo como afectos algo moi amplo. De feito sorprendeume moito que a crítica fixese unha lectura do poemario As crebas (2011) centrada nunha creba sentimental (que a houbo) cando, malia a brevidade deste libro, a miña intención ía alén de todo iso, unha creba máis, entre outras crebas que falan da miña infancia e do recordo de labores da miña nai que xa non realiza (“As sabas a clareo”, pois ela agora ten que vivir nun piso, despois de pasar setenta anos nunha casa), do banco de carpintaría que tiña meu bisavó, que morreu aos 98 anos, e que fracasou na Arxentina, da propia cultura do mar agora musealizada que se perde, da metaliteratura contra a inutilidade da escrita en épocas nas que moi pouca xente le e moito menos na nosa lingua e doutras crebas máis que sería prolixo enumerar.
O haiku é máis sensorial, máis suxestivo. Era a estrofa que atopei axeitada para un caderno de viaxe e para unha chamada á reflexión. O resto da miña obra non acada nunca ese nivel de condensación, nin sequera nas décimas ou nos sonetos que ao meu ver adoitan ser moito máis explícitos.
Hai outro aspecto que comeza en 42 décimas de febre, que á a reivindicación das mulleres insubmisas, fortes, afoutas. Hai nese sentido diálogo con Xohana Torres ou Rosalía en Equinoccio de primavera. Pero a idea desenvólvese, sobre todo, en As crebas. A súa Penélope non agarda anos por Ulises. Canto hai de reivindicación das mulleres atlánticas? De que reflexións nace, en concreto, este libro?
Como dixen, a crítica leu As crebas só en clave afectiva e iso foi unha simplificación que me chamou moito, xa que varios dos poemas falan da miña nai, esa muller atlántica que tivo que pelexar moito na vida, soa e sen axudas para sacar adiante os seus cinco fillos. Canda ela están moitas mulleres do común, que son costeiras porque era a miña realidade máis inmediata, a loitaren no día a día.
Con anterioridade, tiven a sorte de partillar moitas lecturas coa promoción dos noventa onde as mulleres multiplicaron a súa voz na poesía galega. Creo, sen temor ao erro, que esta comuñón levou a que os poetas masculinos tamén nos fosemos empapando das reivindicacións máis feministas. De aí nace a nosa loita por empequenecer o masculino que levamos dentro por unha educación machista, mais esta é unha angueira que non admite relaxamento. E todo isto fai parte desa rebelión necesaria, moito máis nos tempos de hoxe nos que estamos a vivir unha involución. Traballo na educación e sei moi ben que aínda hai moito que facer e que os discursos reaccionarios prenden axiña, tamén na mocidade. Chégame con abrir os ollos e observar.
Hai, tamén, en relación co anterior, un fondo de poesía política. En Equinoccio de primavera, por exemplo. (Combater o sistema, as fotos de Salgado…) Como chega esa pegada á actualidade, na túa obra?
Permíteme dúas citas que resumen perfectamente a miña maneira de pensar con respecto ao destinatario. A primeira é do escritor francés Jean Paul Sartre e sinala: “Por tanto, o autor escribe para dirixirse á liberdade dos lectores”, completada con esta outra afirmación do poeta alemán Arnfried Astel: “O home, para quen escribo / non le”. Cantos lectores/as de poesía hai na nosa nación? Sexamos optimistas e poñamos un milleiro, aínda que as tiraxes nos levarían a reducir ese número á metade. Daquela, que capacidade de influencia pode ter un/unha poeta na sociedade? Ese fondo de poesía política está porque fai parte da miña persoa, mais só testemuña fragmentos do meu pensar e aí remata a súa posibilidade de intervención. Ándoche cos pés ben chantados na Terra.