Efeméride. «A casa d’o poeta Pondal», o primeiro poema en galego de Antón Zapata García (Suevia, Revista Gallega Regionalista, Bos Aires, nº 7, 24 de maio de 1913)

A obra poética en galego de Antón Zapata García (Laxe, 1886 – Bos Aires, 1953), que estudei na miña Tese de Doutoramento, foi escrita durante case 40 anos dos 67 da vida do poeta. E tal día coma hoxe, publicouse o primeiro poema que localizamos, trátase do soneto «A casa d’o poeta Pondal» (Suevia, Revista Gallega Regionalista, Bos Aires, nº 7, 24 de maio de 1913)
Curiosamente, no envío que realiza para a fanada Escolma da Lírica Galega de Xosé Filgueira Valverde indica en nota a rodapé do soneto «A Rosalía de Castro» (Suevia, Revista Gallega Regionalista, Bos Aires, nº 10, xullo de 1913): «Nótola. O presente soneto foi o primeiro que pubriquei no noso benquerido idioma, pois, do castelán, xa o facía dende o ano 1911». Resulta sorprendente que esqueza a anterior aparición do soneto «A casa d’o poeta Pondal» na mesma publicación e no mes de maio.
A súa derradeira composición será outro soneto intitulado «Trincado» (Mundo Gallego, Revista de Galicia en América, Bos Aires, nº 2, xaneiro de 1952). Endebén non foi o último en ser publicado, antes de falecer, pois aínda aparecerían «O dolor de barlovento» (Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, Bos Aires, nº1184, 30 de xullo de 1952), que era o capítulo VIII do longo poema narrativo «A crus da Rosa», e o soneto «Rosalía de Castro» (Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, Bos Aires, nº 1185, 15 de agosto de 1952), mais este texto xa se publicara tamén en xullo de 1913.
Polo tanto, temos noticia de que Antón Zapata García principiou a publicar na nosa lingua pouco antes de facer os vintesete anos, de maneira serodia, e interrompeu esta actividade dez meses antes do seu pasamento, por graves problemas de saúde. Nestas catro décadas de vida creativa chama a atención o predominio do castelán como lingua literaria ata 1926 e, desde este ano, a case absoluta práctica monolingüe, de exceptuarmos oito poemas, un deles «Heroica Stalingrado» composto para concursar con éxito no certame convocado pola Agrupación Democrática del Espectáculo Público, co apoio da Confederación Democrática Argentina, para premiar o mellor himno de homenaxe á resistencia desta cidade perante o avance do exército de Adolf Hitler.
Non é estraño que esta actitude de monolingüismo coincida co seu vencellamento co galeguismo, nomeadamente coa Sociedade d’Arte Pondal (posteriormente Sociedade Nazonalista Pondal), entidade que representaba unha opción ideolóxica arredista, mentres que o seu regreso ao castelán vaise producir durante a guerra civil española e sempre en poemas combativos, aparecidos en xornais que apoiaban con femencia a causa republicana, cando o noso autor xa fora excluído da S. N. Pondal e mantiña un claro e manifesto compromiso antifranquista e de lealdade á IIª República.
Así pois, do punto de vista cronolóxico o primeiro texto é o soneto «A casa d’o poeta Pondal» (Suevia, Revista Gallega Regionalista, Bos Aires, nº 7, 24 de maio de 1913. Axiña reproducido en La Voz de Galicia, Bos Aires, III, nº 19, 15 de marzo de 1914). Como indica o título, describe a casa natal do poeta na Ponteceso e remata nomeando a Pondal coma un “bello cisne”.
Tamén se conserva un mecanoscrito do poema en transcrición feita polo autor, que acompaña Emilia Pondal nunha carta a Eduardo Pondal Abente datada o 10 de setembro de 1913. Aquí varía o título, que é «A casa d’o bardo Pondal», malia termos a certeza de que Emilia adxunta a edición publicada. En Suevia e no mecanoscrito está datado polo autor: «Buenos Aires, Mayo de 1913». Na revista tamén sinala «Especial para SUEVIA», e aparece reproducida a rúbrica manuscrita do poeta, que asina Antonio Zapata Garcia.
No mecanoscrito, con mínimas variantes lingüísticas de raís etimolóxica, engade unha NOTA: «—Son neto d’o seu / curmán Pepe ó coxo, é nacín / n’areosa Lage, como dí vosté». Na marxe esquerda e en vertical pon: «Saénz Peña, 162 Dprto. 6. Buenos Aires», que naquela altura era o seu enderezo particular. É posible que procurase unha resposta de Pondal, mais se esta existiu non se coñece, nin sequera nas exhumacións da correspondencia pondaliana.
Velaquí o soneto na versión na que finalmente foi publicado.
A CASA D’O POETA PONDAL
Onde mais fondo é ó Anllóns sonrente,
N’a marge destra, ollando car’a Corme,
Stá unha casa que parés que dorme
Ao son lançal d’a rápeda corrente.
Car’o Norde é Söan, facendo guiños,
Antr’eucalitos d’oledor ramage,
A branca carreteira vai pr’a Lage
E par’o nobre chan de Bergantiños.
Locen, diante d’a porta, frols de ânxo,
Arbres subrimes d’o Renacimento,
Un grande limoeiro é igual naranxo.
E moi preto d’alí, forte é sombrío,
Asenta Ponte-Ceso ó seu cimento
E un bello cisne soña sobr’o río…