«Dous fíos para ensarillar nas relacións (perversas) do/a escritor/a coa lingua», a miña colaboración no Ideas

(Premer na imaxe para agrandar o tamaño)
Desde onte pódese ler nesta ligazón do dixital Ideas un artigo da miña autoría intitulado «Dous fíos para ensarillar nas relacións (perversas) do/a escritor/a coa lingua». Como sinalan na pestana Quen Somos? «Ideas.gal nace como iniciativa aberta da Fundación Galiza Sempre. Nos seus contidos, análises e espazos de opinión queremos que estean reflectidas todas as voces e todas as causas, arredor dos tres eixos que nos definen:
a defensa da capacidade da Galiza para decidir por si mesma;
a aposta por unha sociedade xusta, igualitaria e libre de explotacións;
a convicción da necesidade de o pobo galego se autoorganizar para defender os seus dereitos e o seu futuro.
Nesas coordenadas, coas que eu concordo, non podía negarlles a miña colaboración no proxecto. E velaquí a reflexión que asino:
DOUS FÍOS PARA ENSARILLAR
NAS RELACIÓNS (PERVERSAS) DO/A ESCRITOR/A COA LINGUA
1. Primeiro fío
A miña lingua nativa é o fascismo…
(Chus Pato, Fascinio)
Este verso, magnífico, de Chus Pato xa valería por si mesmo para que nos enguedellasemos durante horas falando das relacións do/a escritor/a coa lingua. Ora ben, permítaseme neste momento reducir a súa plurisignificación a unha lectura historicista strictu sensu. É evidente que a poeta coas súas palabras pretende rexeitar, repudiar ou mesmo condenar, a situación lingüística (e non só isto, por suposto) vivenciada na súa mocidade e na súa conformación como creadora.
Desde este punto de vista, as e os poetas das últimas promocións teriamos que falar de que a nosa lingua nativa é o estatuto de autonomía, xa que este conxunto de disposicións legais propiciou o feito de sermos educados case integramente coa lingua e a literatura galegas como materia de estudo. Alén diso, curiosamente, do noso profesorado facían parte poetas que conformaban a denominada ‘xeración dos oitenta’. Este feito incide nun mellor coñecemento das estruturas do idioma, ata o punto de que hoxe xa non é un valor falar do nivel lingüístico dun libro de poemas. Cómpre lembrar que ata ben pouco moitos xuris engadían sempre unha apostila sobre a calidade lingüística dos textos.
Así a todo, na lectura das e dos meus coetáneos observo en moitos casos un certo empobrecemento léxico, por máis que algunhas veces poida tratarse dunha estratexia consciente dirixida a procurar máis inmediatez no discurso lírico. Para compensar, tamén hai que dicir que existen autoras e autores que modernizan os campos semánticos, incorporando vocabularios específicos nunca antes utilizados na nosa poesía.
Mais non é ouro todo o que reloce, xa que a carón do desenvolvemento do proceso de normalización produciuse unha estandarización que ás veces converteu a lingua nun xustillo sobexamente ríxido. Explícome. Para calquera autor ou autora de promocións anteriores existía (e, ás veces, aínda existe) unha maior liberdade no uso do idioma. As novas promocións que escollemos o carreiro da normativa oficial aínda sufrimos a “ditadura” dos correctores editoriais que defenden manu militari a aplicación do VOLGa (Vocabulario da Lingua Galega) ou do Dicionario RAG (Real Academia Galega), que está na cerna de todos os nosos dicionarios (agás o reintegracionista de Isaac Alonso Estravís).
Por poñer un exemplo abondo esclarecedor, na costa fisterrá, os mariñeiros aínda usan a palabra tombo e nunca din onda, tan só os máis novos comezan a substituír tombo polo castelanismo ola.
Tombo é unha palabra que xa aparecía nos versos do arredista e poeta emigrado Antón Zapata García (Laxe, 1886- Bos Aires, 1953) e hoxe atopámola nos poemas de Alexandre Nerium, autor do extinto Batallón Literario da Costa da Morte e guía do Museo da Pesca de Fistera. Pois ben, é moi probable que o corrector condenase con lapis vermello esta palabra, porque no recente Dicionario da RAG e nos anteriores as únicas acepcións que se contemplan son a de “volta sobre si mesmo que dá algo ou alguén que anda ou está en movemento” e unha segunda que di “libro de pergameo de gran tamaño que teñen as igrexas, conventos, mosteiros, municipios e outras comunidades, coas copias dos seus privilexios e das escrituras das súas propiedades”.
A onde quero chegar con esta reflexión? Pois, á constatación de que hoxe en día a un / unha poeta da nosa milenaria Nación estáselle a limitar un dos grandes poderes que a palabra poética tivo en calquera tempo e en calquera lugar: a capacidade de subverter a linguaxe. Se algún daqueles autores que no pasado romperon a gramática, ars recte dicendi, en favor da retórica, ars bene dicendi, resucitase hoxe na realidade editorial de Galiza pois había ser condenado por incorrección.
En todo tempo e en todo lugar a lingua literaria participou sempre do proceso de construción da linguaxe e non ao invés. Polo tanto, é necesaria a insubmisión lingüística, mais, como nós tamén navegar e chegarmos a ela?
2. Segundo fío
… as fronteiras lingüísticas son bastante borrosas; a mesma metáfora, o mesmo refrán aparecen entre Fisterra e o Mar Negro, pasando por Londres e Berlín.
(Antón Santamarina, A linguaxe e as linguas)
Aproveito estas palabras de Santamarina para tirar do segundo dos fíos, a miña non crenza na existencia dunha lingua literaria propia das escritoras e dos escritores galegos. É máis, estou absolutamente convencido de que esa lingua poética, persoal e intransferible, que posúe cada autor/a é froito do diálogo que puido establecer coas súas lecturas (unhas veces de maneira consciente e outras, as máis, de modo inconsciente).
Quero dicir con isto que, no meu caso, malia coñecer profundamente, por activa e por pasiva, toda a nosa tradición secular, desde as súas orixes esplendorosas na poesía medieval galego-portuguesa, o certo é que o meu discurso poético pode perfectamente desbotar toda a presión ambiental da nosa historia literaria e dialogar, por exemplo, con David Mourão Ferreira, con Maria-Mercé Marçal ou con Gioconda Belli, por citar tan só tres lecturas que nos últimos tempos condicionaron a miña formación e a propia creación, logo de me deixaren un pouso que fixo arrefriar outras paixóns poéticas anteriores.
Non podemos esquecer que nesta hora somos fillos da chamada “aldea global” e un sinxelo exercicio de navegación pola rede Internet permite o achegamento a poéticas singulares. Agora mesmo calquera de nós podería desprezar as novidades editoriais recén chegadas á libraría do seu lugar e estar a ler un texto da poeta rusa Tatiana Milova na ventá aberta dun computador. E este fenómeno, con consecuencias imprevisibles e aínda sen analizar (acaso non sexa doado realizar esa análise), é totalmente novidoso. Os nosos precursores artellaron a súa lingua poética con poucos vimbios, mentres que nesta época cibernética dispomos de tantas varas flexibles que o máis difícil é darlle forma a un cesto sen caermos na repetición e no eco, na repetición e no eco, na repetición e no eco…