As festas da Barca na poesía de Xervasio Paz Lestón

(Foto tirada do muro do historiador Luís Lamela. Premer na imaxe para agrandar o tamaño)
Xervasio Paz Lestón naceu en Serantes, aldea da parroquia de San Xulián de Moraime no concello de Muxía o 23 de outubro de 1898 e desembarcou en Bos Aires con tan só doce anos, pois alí chegou o primeiro de xaneiro de 1911. Converteuse nun emigrante que non regresou á Terra, de quitado de curtas estadías ao longo da súa vida, e o día que facía 79 anos, o 23 de outubro de 1977, a súa muller María Sara, cando acode a espertalo pola mañá, descobre que morrera durante o sono.
Porén ese afastamento xeográfico non o foi afectivo e aínda que tamén escribiu moito sobre a festa de San Xulián de Moraime, que exemplifica o respecto que lle merece o culto á imaxe do patrón da súa parroquia, foron as festas da Barca unha das temáticas recorrentes nos versos, dos que me ocupei na miña Tese de Licenciatura, A poesía galega de Xervasio Paz Lestón. Edición e estudo, publicada por Edicións do Castro en 1998.
O seu agnosticismo non foi impedimento para escribir media ducia de textos coaa festas na honra da Virxe da Barca coma eixo: ««Sábado da Barca» [Alborada, nº 128, xullo a setembro de 1945]; «Domingo da Barca» [Alborada, nº 139, xuño a setembro de 1948. Asinado co pseudónimo Buserán.]; «¡Qué festa a da Barca!», [Alborada, nº 143, agosto a outubro de 1949. Asinado co pseudónimo Bieito de Xallas.] –que relata a participación nunha festa anual da ABC de Corcubión na emigración en Bos Aires de persoas como Maruxa Boga, o actor Tacholas, os Moreiras e outros moitos xoldreiros–; «Nosa Señora da Barca » [Boletín. Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía, nº 11, outubro de 1930.]; outro intitulado tamén«Sábado da Barca» [Alborada, ???. Asinado co pseudónimo Gundariño.] e, finalmente outro «Domingo da Barca», un manuscrito no aparece, da man do autor, a data “1956” e que se debeu publicar sen localizarmos onde. A Barca aínda aparecerá citada noutros poemas, o que revela a importancia da súa iconografía para todos os muxiáns.
Nas composicións o poeta canta á Virxe da Barca, patroa de Muxía, coma se fose un romeiro máis que acode a ela. Todas elas amosan a devoción mariana enraizada na tradición popular. De feito, canta esta relixiosidade, intimamente unida á tradición, como unha parte fundamental do folclore popular. Agora ben, sempre aproveita os textos para evidenciar a súa actitude. Así, no poema Nosa Señora da Barca fai unha fermosa e detallada descrición dos romeiros que acoden á ermida e dos santos fervores e as ansias místicas que os moven, para logo lembrar nunha estrofa a aqueloutros que chegan ás romaxes de maneira pagá.
Cubertos de polvo dos vellos camiños
arriban a ermida da Virxen da Barca
devotos que veñen cumprindo promesas
que, acaso, fixeron en horas amargas.
(…)
arriban a Ermida coa i-alma alcendida
en santos fervores, en místecas ansias,
i elevan seus rezos con voces pregantes
que voan no tempro con trémulas alas)…
Y ao par dos romeiros que traen acesas
no fondo do peito as místecas lampras,
arriban aqueles que van ás romaxes
buscando o rebumbio das festas paganas.
Sobre o tema da paganía volve insistir novamente no poema Sábado da Barca, outro magnífico texto etnográfico que se abre coa reprodución dunha copla popular e que logo describe as condicións nas que se fai a romaxe nos primeiros anos da posguerra:
Viva sábado da Barca,
sábado da Barca viva,
coma sábado da Barca
non hai outra romeiría.
(Cantar do pobo.)
(…)
Hoxe non locen as roupas
dos tempos de Rosalía (…)
e quizás tampouco traen
as mesmas arelas místicas:
(…)
Tampouco veñen a pé,
camiña que te camiña,
(…)
Buques a vapor, motoras
de cen portos de Galicia
en letras de branca espuma
oracións paganas pintan
sobre o azul cristal das ondas
que se arrandean mainiñas.
(…)
Seus aparellos festeiros
pieita o sopro da brisa
e recolle as relixiosas
oracións de paganía
rezadas pol-os pandeiros
no linguaxe das ferriñas…
O acento antifranquista que xa se intúe no último poema do anterior apartado vaise facer moito máis evidente en Domingo da Barca, que relata a romaxe de 1948. Aquí, o eu poético aínda incide na dualidade existente entre as persoas que celebran a festa relixiosa e a profana, só que agora, xunto a esta apreciación sobre a propia celebración da romaxe, aparece outra idea cimeira que ten a súa cerna na situación de sometemento na que se atopa a Terra baixo a ditadura de Franco. Unha vez máis, aquí temos os versos de máis interese:
Doce de setembro corenta oito,
domingo da Barca.
Pras xentes que creen, festa relixiosa;
pras outras, profana.
Pero para todos, creintes i ateos,
festa renomada,
festa lexendaria.
(…)
Doce de setembro do corenta oito.,
domingo da Barca:
día de amarguras, de tristes recordos;
día de arelanzas
para os desterrados, ateos ou crêntes,
que soñan ver libre sua Terra aldraxada…
(…)
Hai pranto nos ollos;
hai fame nas caras.
¡Agochan os peitos sanguentes rencores
i hai odio nas almas!
Moito máis contundente aínda é noutro texto máis curto que tamén leva o título de Domingo da Barca e que remata con estas dúas estrofas:
Esquécese a fame
i a vil tiranía,
somente se pensa
na gran romeiría.
¡Ai! cómo quixera
chegar a Muxía
un día da Barca…
¡sin a tiranía!
A análise destes poemas suxire aínda moitas interpretacións artísticas, culturais, etnográficas, históricas, literarias.., mais para lle poñer o ramo a esta longa anotación reproduzo ao completo un dos textos referidos. Velaquí:
Nosa Señora da Barca
Cubertos de polvo dos vellos camiños
arriban a ermida da Virxen da Barca
devotos que veñen cumprindo promesas
que, acaso, fixeron en horas amargas.
Molladal-as roupas de azúes pingotas,
que espallan no ár os remos das lanchas,
tamén chegan xentes acesas de fé
que veñen por portos de vilas lonxanas.
Por ambos vieiros, en centos, en miles,
que hai tantos que levan delores na i-alma
e van en romaxe buscando consolo
ao pé da imaxen divina da Santa!
(Mulleres velliñas con fillos n’América,
rapazas de mozos que sirven en Africa,
soldados que volven de estar n-ese inferno,
doente que levan o corpo con lañas:
arriban a Ermida coa i-alma alcendida
en santos fervores, en místecas ansias,
i elevan seus rezos con voces pregantes
que voian no tempro con trémulas alas)…
Y ao par dos romeiros que traen acesas
no fondo do peito as místecas lampras,
arriban aqueles que van ás romaxes
buscando o rebumbio das festas paganas.
Por eso, Muxía rebule esos días
ao son dos pandeiros, tambouros e gaitas:
rechouchan as cunchas, voian cantareas…
i os mozos nas prazas bailan ribeiranas.
Tamén pol-a ría pasean as xentes
en raudas motoras, en gráciles lanchas
que vogan lixeiras coas velas tendidas
crebando o espello polido das ágoas.
…………………………………………………………….
Pasouse setembre do ano que corre,
¡cántos lembrarían a festa da Barca!…
que Dios nos deixe ir pro ano que ven
rezar unha salve na ermida da Santa.
¡Que Dios nos ampare con boa fortuna
i a Virxen Santísima nos sea abogada
pra volver aos lares donde trascorreron
os lonxanos días da feliz infanza.