Artigo en QPC (XIII): «A Virxe d'a Barca», un poema de Juan Bautista Armada Losada, Marqués de Figueroa editado en 1917

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para recuperar o poema «A Virxe d’a Barca» de Juan Bautista Armada Losada, Marqués de Figueroa editado en 1917, e que é unha ben completa descrición da romaría nos anos vinte. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.
«A Virxe d’a Barca», un poema de Juan Bautista Armada Losada, Marqués de Figueroa editado en 1917
A sona da romaría da Barca de Muxía chega a todos os recunchos do noso País e deixou moitas pegadas na nosa literatura. Son ben coñecidos e divulgados os versos de Rosalía de Castro e a súa novela en castelán La hija del mar, froito das súas estadías na vila costeira.
Tamén é sobranceira a presenza da romaría nos diferentes poetas muxiáns. De primeiras, Victorino Abente Lago, que emigrou ao Paraguai onde chegaría a ser Poeta Nacional. Na súa Antología poética 1867-1926, ed. Cándido Samaniego Abente (1984) recóllense algúns dos seus escasos poemas en lingua galega. En «Volta pr’a Terra» escribe:
(…)
Da Virge da Barca ô par,
Abogada do mariño,
Está o meu querido lar
Ô pe do monte Corpiño.
Junta da veira do mar.
Da Virge a branca capela
Desde longe estase vendo
Perto da pedra da vela
E os tombos do mar, fervendo,
Escachan debaixo d’ela.
Alí na costa bravía
Abala a pedra da Barca
Que chama para Mugía
Gente de tod’a a comarca
Nos días de romería.
Da genio ver cando chea
De romeiras e romeiros
Soando a pedra abanea
E ao compás dos pandeiros
Botan cántigas da aldea.
(…)
E o mesmo poeta escribe en «Lembranzas»:
(…)
a Pedra d’ abalar tan venerada,
pois da Virxen da Barca o nome ten,
e donde vese á xente arrodillada
que de lonxe a cumprir promesas ven.
(…)
Gonzalo López Abente, tal e como recollemos na súa Poesía Completa (Espiral Maior, 2012, en coedición coa Fundación López Abente), como muxián de nacenza tiña unha inmensa devoción polo santuario e pola súa Virxe.
Non o fai nas súas primeiras obras, agás o poema «A Pedra da Barca», publicado en Escumas da Ribeira, na que ese tema aparece de maneira tanxencial. Será moito máis evidente na obra de posguerra, consonte o poeta vai achegándose á vellez. De feito, na década dos cincuenta publica varios poemas na revista Vida Gallega, que viña de iniciar unha segunda etapa en novembro de 1954, entre eles «No coroamento da Virxen da Barca» e outro texto que López Abente escribiu inspirándose no artístico retablo barroco construído en 1717 polo escultor compostelán Miguel Romay, poema que se publicou co título «Retabro da Barca», na revista Vida Gallega, 2ª Época, 46-47, xaneiro-febreiro de 1959. E despois do seu pasamento (López Abente finou o 23 de xullo de 1963, aos 85 anos, na súa casa da rúa Virxe da Barca) vai ver a luz Monza de frores bravas para nosa señora da Barca. Trátase dun pequeno libro de poesías inéditas que publica a RAG no ano 1971, cando se lle dedicou o Día das Letras Galegas, con prólogo do seu presidente Sebastián Martínez-Risco e epílogo de Salvador Lorenzana (pseudónimo de Fernández del Riego).
E para outro poeta muxián, Xervasio Paz Lestón (Serantes, Moraime, Muxía, 1898 – Bos Aires, 1977) foron as festas da Barca unha das temáticas recorrentes nos versos. O seu agnosticismo non foi impedimento para escribir media ducia de textos coas festas na honra da Virxe da Barca coma eixo. (Xa o contamos nesta anotación)
Entre os alleos hai moitas referencias, salientamos a que escribiu o poeta chairego Manuel María no volume Versos do lume e do vaga-lume (Ourense: Galiza Editora, 1982), evocando ao Cristo de Fisterra e á muxiá Virxe da Barca nos versos do poema «O Xistral».
Porén, hoxe rescatamos unha composición dun autor moito menos coñecido. Trátase de Juan Bautista Armada Losada (Madrid, 1861 – Figueroa, Abegondo, 1932), que asinaba os seus libros como Marqués de Figueroa. No poemario Del solar galaico (Madrid: Imprenta de Fortanet, 1917), do que existe unha Edición Facsímile (Lugo: Editorial Alvarellos, 1987) aparece o longo poema «A Virxe d’a Barca», que é a máis completa descrición da romaría nos anos vinte do século pasado.
A VIRXE D’A BARCA
Sempre a Virgen, de Deus madre,
busca vias et carreiras,
per que os seus tirare posa,
de mal por muitas maneiras.
(Cantiga CLI de Santa María, de Alfonso X.)
¡Camiños d’a terra
camiños d’o mar
n-a Virxe d’a Barca
se veñen xuntar!
Montañeses que chegan dende moi lexos
os d’a terra de Xallas e mais adrento,
ademirados miran o mar enmenso.
N-o mar, ¿todo è camiño com-a no ceo?
Din eles perguntandoll’ôs mariñeiros,
que direución atopan, sostén e alento
entr’as ondas perdidos d’os mares feros,
levantando seus ollos o fermamento!
O probe navegante vai com’a cego
s’as estrelas esconden os neboeiros;
os camiños d’o mare n’è fácil velos,
seus siñales e amparos están n-os ceos.
Com’a d’eles, Raiña d’os mariñeiros
nosa Virxe d’a Barca, d’amor luceiro,
asist’os qu’abaneanse n-o mar estenso,
mentras dalle n-a costa, doce abaneo
a pedra en que se poñen tantos labregos,
que miran o d’as barcas, entr’os salseiros;
as trae, fendend’as augas, vento mareiro,
ô chegar a Muxia parou o vento,
sosegarons’as augas, e os bós romeiros
brincan cantand’en terra, voan lixeiros,
rezarll’a Raiña, de mar, terra e ceo.
¡Camiños d’a terra
camiños d’o mar
cal son mais seguros
para ben camiñar!
Ô lonxe contestan ecos d’o cantar,
alalá que os ventos levan e tran.
Soyo ben seguros
os que á Virxe val,
Raiña d’o ceo
d’a terra e d’o mar.
Omildade con pobreza
quer a Virxe coroada.
(Cantiga LXXV.)
Sobre los fondos do mar,
e nas alturas da terra
a poder Santa María.
(Cantiga CLXLIII.)
A Virxe de tempro d’ouro,
escolleu tempro de pedra,
quen mais pod’e e menos quer
insina omildá e modestia.
A xunta romeira logo se desfai;
moi tristes adioses ús a outros se dan,
os qu’un tempo fono amigos e hirmans.
¡Asi Dilo-os xunte n-a vida eternal!
A fé, cando è viva, faise caridá,
derperta esperanza, e moito que val
pra darnos firmeza e bon camiñar.
Cheos de romeiros os camiños van
oense n-o lexos voces resoar,
semellan pregarias as que os ventos dan,
d’o pinal queixumes, d’o mare bruar,
xuntandose os sones sin fin d’o alalá…
A tarde, ciando, semella que sal
mais trist-ind’a queixa d’os senos d’o val.
Vai cans’o romeiro pol-a escuridá
d’a fonda congostra, coida seu afan
premio a penitenza n’a cima alcontrar.
Endeben! N’outeiro todo craridá,
derradeiros rayos d’o sol chegan xa
sin ferir, rayola que non ten igual!
O sol d’a xusticia tamen presta mais,
s’acer’a tempralo doce caridá!
Caíron os ventos, tranquilos están
os campos, n-o fondo descobres’o mar.
Aló, no mais lexos, è d’ademirar
com-a mar e ceo, xuntandose… un fan!
E o sol quen, ô unilos, semella inda mais
qu’estare n-os ceos, n-as augas estar;
d’ouro viste as augas, as nubes, o chan;
tod’ouro, ceo todo, ali si qu’está
o tempro d’a Virxe, d’a qu’è de Dios nai!
Ofrecese ô espritu vision devinal,
qu’o envolve d’a groria n-a luz e n-a paz!
Despois todo è sombra, todo escuridá;
as estrelas frias semellan tembrar,
tamen è prestada a luz qu’elas dan;
d’a luz de mais alto n-a concencia human,
o refrexo encende maior craridá!
¡Quén pode c-o home, nin quén por el val,
cando Dios ll’asiste por mor d’a sua nai?…
N-a noite calada resoa o cantar,
a Virxe d’as gráceas, llàs manda ô mortal!
Quen mais pod’e e menos quer,
insina olmildá* e modestia,
a Virxe de tempro d’ouro,
escolleu tempo* de pedra!
(Nota bene: Son evidentes as grallas do tipógrafo: *olmildá>omildá e *tempo>tempro)