Artigo en QPC (III): «A Costa da Morte: poesía e paisaxe nos textos de Manuel María (I)»

(Premer na imaxe para unha mellor lectura)
Máis unha vez reproduzo deseguida a nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, a primeira parte dun longo artigo que desta volta intitulei «A Costa da Morte: poesía e paisaxe nos textos de Manuel María (I)» e que tamén xa se pode ler nesta ligazón.
«A Costa da Morte: poesía e paisaxe nos textos de Manuel María (I)»
A Terra Chá: poesía e paisaxe foi o título do discurso de Manuel María no seu ingreso como membro numerario na Real Academia Galega, para cubrir a vacante na cadeira de Marino Dónega Rozas a proposta de Xosé Luís Franco Grande, Ramón Lorenzo Vázquez e Xosé Luís Méndez Ferrín (quen lle daría resposta), nunha cerimonia celebrada no auditorio municipal de Vilalba o 15 de febreiro de 2003.
A cerna daquel excelente texto de Manuel María estivo na lembranza da tribo poética que o antecedeu no territorio da Terra Chá, unha estirpe literaria da que quixo «dar breve noticia, dun xeito radicalmente subxectivo, e a todas luces incompleto, de como algúns poetas chairegos sentiron e expresaron a paisaxe da Terra Chá, da que nós somos parte inseparábel», para engadir, antes de disertar sobre a súa biografía e a sía obra:
«Na Terra Chá naceron moitos e bos poetas. E seguen nacendo. Debido á limitación deste traballo, que só nos permite enunciar o tema que tratamos, unicamente nos referiremos a poetas que xa non están entre nós e son argumento de eternidade. Dóenos excluír a Darío Xohán Cabana e, maiormente, a Miguel Anxo Fernán-Vello, que, a xulgar por algúns poemas seus publicados ultimamente, estanos a descubrir unha Terra Chá insólita e transcendente. Ninguén dubida que a Terra Chá é unha patria poética. Moitos dos seus poetas —entre eles, dos máis importantes e significativos, Xosé Crecente Vega, Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro— estudiaron no Seminario Diocesano de Santa Catalina de Mondoñedo, onde adquiriron unha gran formación clásica e as esencias máis puras e fondas da latinidade. Eles trouxeron á poesía galega o engado das églogas virxilianas, o equilibrio horaciano, as escuridades das noites de Ovidio no afastado Punto Euxino e a saudade melancólica dos elexíacos. Para nós, os ritmos da paisaxe chairega son os mesmos que os dos hendecasílabos de Aquilino Iglesia Alvariño, música aprendida nos hexámetros de Virxilio.
Levamos anos sostendo que hai unha “Escola poética da Terra Chá”, con personalidade propia; e, dentro dela, perfílase nidiamente a que chamamos “Subescola poética vilalbesa”, á que pertencen, ademais doutros poetas menores, Xosé María Chao Ledo (1844-1894), Manuel Mato Vizoso (1846-1909), Antonio García Hermida (1885-1939), Carmen Prieto Rouco (1901-1977) e Xosé Luís García Mato (1924-1980)».
Calquera que coñeza a caudalosa obra de Manuel María terá constatado que o poeta chairego sentiu devoción pola Terra Chá e por moitos outros territorios da nación galega, como evidencian mesmo algúns dos títulos dos seus libros de poemas, alén do seu mítico Terra Chá (Lugo: Celta, 1954), poñamos por caso os abondo significativos Versos frolecidos en louvanza de Foz (Foz: Bahía, 1967); Cantigueiro do Orcellón (O Carballiño: A. C. Avantar, 1984); Cancioneiro de Monforte de Lemos (Monforte de Lemos: Concello de Monforte, 1990); Homenaxe ao regato do Cepelo (Ed. do autor, 1990); Poemas a Compostela (Santiago de Compostela: El Correo Gallego, 1993); Cantigas e cantos de Pantón (Pantón: Concello de Pantón, 1994); Poemas para dicirlle a dúas lagoas (A Coruña: Espiral Maior, 1994); O Miño, canle de luz e néboa (A Coruña: Espiral Maior, 1996) ou os Sonetos á casa de Hortas (A Coruña: Espiral Maior, 1997).
Porén, se callar polo seu tardío achegamento á súa paisaxe, a Costa da Morte e o seu territorio e os seus poetas, agás Eduardo Pondal, que a cantaron e que a habitaron non ocupan moito espazo na extensa produción literaria de Manuel María.
De quitado da obra pondaliá, que non imos referir por ser unha referencia obrigada en calquera autor contemporáneo, o primeiro achegamento de importancia prodúcese coa publicación do artigo «Recuerdo al patriarca de la poesía gallega. Noticia de Gonzalo López Abente», El Progreso. Lugo, 10 de agosto de 1963. O poeta de Muxía finara dúas semanas antes, o 23 de xullo, e Manuel María escribe unha longa necrolóxica, na que nos primeiros parágrafos sitúa a localidade costeira aos lectores do xornal lugués e reivindica a súa pertenza á «costa brava gallega», feito que revela un coñecemento profundo da obra abentiana, pois Gonzalo López Abente sempre rexeitou facer uso do topónimo Costa da Morte, popularizado desde os xornais da época. De feito, a día de hoxe as primeiras aparicións deste último están documentadas no coruñés El Noroeste, onde se utilizou no número do 14 de xaneiro de 1904, ao coincidiren tres naufraxios nas mesmas datas, un fronte á praia de Traba (Laxe), outro na enseada de Santa Mariña (Camariñas) e un terceiro á entrada do porto de Corcubión (1). Manuel María incardina a Costa da Morte nun amplo territorio e fala tamén de dous topónimos que se integran nese territorio: Bergantiños e Nemancos.
Nemancos, nome dun arciprestado que na altura abranguía as parroquias dos concellos de Fisterra, Cee, Corcubión, Camariñas, Muxía e parte de Vimianzo, xa que pouco tempo despois a Igrexa faría unha división eclesiástica deste amplo territorio en dous, Nemancos e Duio, foi tamén o título que escolleu Gonzalo López Abente para o seu último libro de poemas de pre-guerra, publicado na colección Nós, vol. XXVII, na Coruña (1929), e os motivos e a atmosfera da terra do autor xa se evidencian desde o propio encabezamento, alén de que o primeiro dos poemas é un soneto intitulado «Muxía» e o derradeiro é «A Arnela» que pecha o círculo da paisaxe costeira.
Deseguida Manuel María evoca no seu artigo unha brevísima biografía de Gonzalo López Abente, sinala o seu afastamento en Muxía lonxe dos círculos literarios, unha soidade a penas interrompida pola súa asistencia aos plenarios da Academia da que fora eleito membro numerario (xa era correspondente desde decembro de 1918) o 8 de decembro de 1940 e tomara posesión da súa cadeira o 27 de xullo de 1941.
En 1963, cando Manuel María escribe a necrolóxica, López Abente era unha referencia para os poetas da posguerra, xa que era o decano dos escritores galegos, despois de finar Ramón Cabanillas en 1959, e había un lustro que viña de publicar Centileos nas ondas (Galaxia, 1958), aínda que a súa feitura é evidentemente anterior, dentro da colección Trasalba, que en testemuño oral de Méndez Ferrín pagou Xaime Illa Couto.
Anotada a biobibliografía esencial de López Abente, Manuel María debrúzase sobre a súa obra poética, que analiza brevemente para rematar sinalando que co seu pasamento remata unha época da que o poeta muxián podería ser considerado o Patriarca.
(1) Cfr. Jesús Ángel Sánchez García (2013): «La leyenda de la Costa de la Muerte. Naufragios y faros como desencadenantes para la activación de un patrimonio marítimo». Sémata, Ciencias Sociais e Humanidades, ISSN 1137-9669, vol. 25: 59-92.
(Continuará)