«Andar os vellos camiños da memoria», por Manuel Vilar

(O antropólogo muxián no Camiño do Piche, de acceso a Santa Mariña-Muxía antes da estrada feita nos 60. Fotografía ©Xesús Búa)
Onte, na sección «En primeira persoa» da edición comarcal de Carballo, de La Voz de Galicia (a mesma na que se publicou o 24 de agosto pasado o texto da miña autoría «Poesía e territorio», premer para o ler), foi a quenda do amigo antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez quen asina unha interesante e fermosa reflexión intitulada «Andar os vellos camiños da memoria», que xa tiven oportunidade de ler en mecanoscrito e que reproduzo deseguida.
Andar os vellos camiños da memoria
«Non son simples liñas nun mapa, son realidades vivenciais»
Manuel Vilar
21 de diciembre de 2014
Cando me chamaron para que escribise sobre a memoria dun, estaba lendo ao escritor uruguaio Felisberto Hernández. Nun dos relatos di que «entre a persoa que eu fun e o tipo que ía ser, quedaría unha cousa común: os recordos». Moitos dos meus recordos da nenez teñen que ver cos camiños que andabamos, pois andando iamos a case todos os sitios, e os camiños estaban postos cedo na mañá e mollados polo resío.
Abundan na literatura inglesa os libros sobre camiños e o camiñar, mesmo veño de ler Unha filosofía do camiñar. Entre nós hai libros sobre o Camiño de Santiago, mais escasea esa outra literatura. Estimo esta literatura e léndoa vinme camiñando por paisaxes andadas. Mais teño que dicir que non concordo con certas apreciacións que reflicten estes autores, como que ao camiñar un foxe da idea de identidade e de ter historia, que o camiñante é como un ermitán no medio da nada onde nada ten significado.
Penso o contrario. Entendo o camiñar como un ir a un reencontro coa historia e á busca da identidade. Andar os camiños é un recurso á historia, algo que axuda a valorar o legado que nos deixaron os que os andaron antes e os gravaron sobre a pel da terra; un recurso á estimanza do noso.
Dise que a patria dun é a infancia. Un vello roqueiro canta: «And in my mind I still need a place to go». Sempre hai un lugar ao que necesitas volver para confirmar a túa pertenza, senón un está desamparado (helpless). Queiramos ou non, somos dun lugar, un lugar que nos forma coas súas formas.
Un xeito para coñecer un país, e para querelo, é andalo, e sen présas. Dicía Xaquín Lorenzo, nun intento primeiro de sistematización dos nosos camiños, que o labrego anda moito, «sen moita présa; leva un paso que mantén sen cansar». E este paso, lento e seguro, permite sentirte parte dun territorio, observador do pasado e construtor do futuro.
Os camiños lévannos polas entrañas das terras. Non son simples liñas nun mapa, son realidades vivenciais. Isto non o entenden os tecnócratas nin moitos mandatarios. A súa falta de humildade levounos a actuacións políticas máis propias do caciquismo decimonónico ou franquista que dunha sociedade democrática: desprezo aos elementos que configuraron un sistema. Os vellos camiños eran as veas dun espazo existencial.
Fixen traballo de campo sobre os vellos camiños aquí e en Cantabria. Nos dous lados é difícil atopar xa xente que lembre o andar como un xeito de desprazarse, e con eles vaise unha memoria que nos apega a un territorio e a un xeito histórico de vida.
Na miña infancia aínda iamos andando a moitos sitios: á escola, á misa, aos enterros, ás festas e romarías, a visitar tíos e curmáns noutros lugares; a pé iamos á praia ou a coller o coche de liña para irmos á Coruña ou Santiago. E había xente que tiña sona de ser bos camiñantes, como había alcumes que facían referencia a isto. Lembro a un señor de Añobres que contaba como fora andando á feira de Baíñas, de aquí marchara a un lugar de Duio levando unha vaca e regresara a Añobres. Un triángulo duns 60 quilómetros andados como normal.
As lembranzas
Gardo na retina os recordos do camiñar na mañá do 21 de setembro co meu avó á Santiña, co meu pai e meu irmán á do Espírito Santo no desaparecido Campo das Pescas, ou cruzar o Castro por Mintiráns cun tío e coa auga rebordando os posados. Andando de nuite podías ver nos valados a luz dalgunha «vella facendo o caldo», escoitar o croar das ras ou mirar o ceo estrelado, mais non podías contar as estrelas, porque por cada unha nacíache unha verruga.
Ías por camiños profundos e vellos, pola parte alta dos mesmos porque podían estar enlamados; en sitios había pedras postas para non pisar na lama; noutros íase por un carreiro que bordeaba o camiño e metíaste nunha propiedade, algo imposible en Inglaterra, por exemplo. Nisto si que nos estamos xa europeizando, pero non copiamos a súa preservación. Había camiños malos, relleiras, e camiños bos de andar. Aos camiños daban as leiras, unhas pechas con paredes, polo que había portelos, portelas e pasaduiros para acceder. No medio da portela da Agranova había un ichó para cazar lebres e coellos que puidesen pasar por alí. Noutros había un foxo para que non pasasen os carros. E había camiños que non existían, só estaban cando as agras non tiñan froitos.
Os camiños levaban ás agras, ao monte, ao muíño, á fonte, a outro lugar. Algúns eran camiños que remataban nun espazo concreto, outros seguían fóra dos límites da xeografía máis próxima.
Había unha xeografía de sons, sinalizadas polo fungar do vento nas árbores e gamallos, polo son da auga dun regato, polo canto lúgubre dunha curuxa, polo ouveo dun can. Escoitabas eses sons e recoñecías que estabas chegando a tal sitio e podías camiñar máis lixeiro ou máis apesarado; había unha xeografía de medos que recoñecías cando sentías que o corpo se electrizaba: As Vacas Feras, Os Canceliños, A Pedra do Home, A Granxa, Carvoservo, Vao do Lobo. Son referentes nunha paisaxe de temores, como tamén hai no mundo urbano, lugares cunha carga simbólico-cultural froito de historias acumuladas que formaban parte dun imaxinario común. Fauna e vexetación eran marcadores dun coñecemento local, imaxes que serven para articular unha memoria, referentes.
Asistimos ao abandono programado do sistema agrario tradicional e descoñecemos o territorio no que vivimos, sendo unha realidade allea e silvestre. Por iso medra o monocultivo (eucaliptos e prados intensivos) e a desorde medioambiental (especies oportunistas, acumulación de biomasa) que propician o caos e o lume destrutivo. Estase rachando a relación directa entre paisaxe e acción humana. Camiñar os vellos camiños tería que ser para rescatar a emoción do coñecemento local, o pracer da historia, e con todo isto vivir con dignidade nun mundo global.
Manuel Vilar Álvarez (Muxía, 1956) é antropólogo e escritor, experto no Camiño, nas festas da Costa da Morte. Autor de numerosas obras sobre a zona, ten acadado premios como o de investigación Rutas Xacobeas. Ten realizado un documental sobre a Barca.