«A Poesía… arma de futuro?», artigo na Rivista italiana di letteratura comparata. Anno X. Nº. 13. 1999 [2001]

Ao fío do Día Mundial da Poesía e tamén do centenario de Celso Emilio Ferreiro, a quen cito no texto, reproduzo a versión galega do meu artigo «A Poesía… arma de futuro?» que se publicou en italiano na Rivista italiana di letteratura comparata. Anno X. Nº. 13. 1999 [Besa Editrice: decembro do 2001. ISBN-13: 9788887674064], publicación ao coidado do profesor Armando Gnisci. Transcorrida unha ducia de anos dende a súa escrita, malia centos de lecturas posteriores que enriquecerían o devandito texto, observo que continúo a defender unha visión semellante arredor da creación poética:
A POESÍA… ARMA DE FUTURO?
“La poesía es un arma cargada de futuro” escribía o poeta español Gabriel Celaya, na época do ‘socialrealismo’. Fronte a este fermoso verso, a miña intervención principia nunha pregunta: É a poesía, hoxe, en Europa, unha arma cargada de futuro? Dificilmente. A opinión que vou defender móvese, cando menos, no terreo da dúbida e do escepticismo con respecto á afirmación de que a poesía, e en xeral a literatura, teñan potencialidade de seu para ser unha ferramenta máis na man do xénero humano que sexa útil na construcción dun cambio ou dunha transformación social.
Antes de máis, citarei un parágrafo pertencente a unha “Autopoética” que me foi solicitada hai case dous anos para unha antoloxía da obra de oito novos poetas galegos da década dos noventa, intitulada Para saír do século. Nova proposta poética. Dicía eu:
A palabra poética é unha das armas máis potentes do acto da comunicación, aínda que non sexa a única e nin sequera a máis importante, e está posta, alomenos no meu caso, ao servicio da introspección e na procura de me atopar moitas veces a min mesmo. (…)
Para nada pretende a transformación de ninguén e de ningunha cousa, causa que lle pertence ao home que hai en min e nunca ao poeta, iso non quere dicir que a miña palabra poética non se puxese nalgunha ocasión ao servicio da insubmisión, da amnistía para presas e presos independentistas galegos, da defensa do socialismo (Ausencias pretéritas dedica os dereitos de autor como gran de millo para romper o bloqueo económico a Cuba), da normalización da lingua e da nosa cultura, da independencia da patria…, aínda así non acredito no seu potencial para inducir unha metamorfose que non sexa estrictamente individual. Por iso, non concordo moito co noso poeta Celso Emilio Ferreiro —máximo representante do socialrealismo na poesía galega e grande lector de Salvatore Quasimodo— cando escribe que os poetas: “Teñen que retorcerlle o pescozo ao reiseñor do lirismo lacrimóxeno, saudosento, vello estilo. En troques, teñen que mergullarse con desesperado esforzo no mundo social da nosa terra; nos problemas do noso tempo; nas angurias das nosas xentes”. En cambio estou moi próximo do Celso Emilio Ferreiro que poetiza: “investiga a verdade do teu tempo / i alcontrarás a túa poesía”.
Este fragmento resume perfectamente o que vai ser o meu punto de partida e, ao mesmo tempo, o meu punto de chegada: a incerteza, por non dicir a incredulidade, que teño a respecto de que a escrita poética poida ser unha ferramenta útil nun proceso de transformación ou cambio social no que eu, como marxista, aínda acredito. Todo isto non quere dicir que lle negue a calquera escritora ou escritor a posibilidade de participar como tal nesa causa (que é a miña causa), senón que considero que o seu protagonismo mediático é menor do que pode achegar un dirixente político, sindical ou estudantil. E isto é así, nomeadamente, por dúas razóns:
Dunha banda, porque a práctica política devén nunha linguaxe moito máis directa, na que calquera valor simbólico da palabra está en función de atacar de maneira radical (étimo, de raíz) o problema da fractura social —entre primeiro e terceiro mundo, entre ricos e pobres, …—; e doutra banda pola cantidade e a calidade dos destinatarios. Non podemos enganarnos, con escasas excepcións, case ningún poeta galego excede dos 500 lectores/as, non son moitos os que se aproximan a esa cifra e a maioría nin sequera chega á metade. Polo tanto, trátase pois dun pequeno círculo, endogámico, sen a penas incidencia real na sociedade. Para que as mensaxes dos poetas tivesen certo potencial necesitarían dunha caixa de resonancia moito maior.
Xa o dicía moito mellor ca min o poeta alemán Arnfried Astel: “O home, para quen escribo / non le”. Velaí pois un dos maiores problemas. Pregunto, é posible que a escrita (coa súa linguaxe cifrada) sexa forza motora para calquera persoa marxinada no seu status económico, político, social ou sexual? Dificilmente.
Ora ben, certo é que a escrita converte ao escritor nun referente social e isto si que pode ser aproveitado para a concienciación. Precisamente non hai moito, conmemorouse o centenario da carta aberta J’Accuse…! (Eu acuso…) do escritor francés Emile Zola ao presidente da República, publicada no xornal L’Aurore o 13 de xaneiro de 1898. Zola foi xulgado e condenado por este texto no que defendía a inocencia do capitán Dreyffus, acusado falsamente de espiar para os alemáns. A súa privación de liberdade provocou a aparición dun manifesto de apoio que asinaron coñecidos homes da cultura como Jarrey, Anatole France, Gide, Monet ou Proust, mesmo foráneos como Mark Twain. Desde aquela data apareceron no mundo ducias de manifestos en defensa das causas máis diversas, mais tamén é inmensa a nómina de poetas, músicos, filósofos…, que se posicionaron a favor do poder instituído ou na procura de favores, pois non hai que esquecer que como di Gramsci, “hai intelectuais que se achegan ao socialismo buscando nel un ascenso persoal…”. Exemplos hainos na literatura galega e tamén a centos en todo o planeta.
Concordo coa escritora alemana Hilde Domin que no seu ensaio Para que a lírica hoxe? [1975] sinala, adecuadamente na miña opinión, que a gran maioría dos poemas políticos ou públicos, de preferir esta outra denominación, non son máis eficaces que outros poemas e desde logo son competidores máis febles cando se comparan con calquera análise publicitaria ou cunha boa reportaxe televisiva. Esta magnífica poeta e crítica tamén lembra que cando o escritor reclamou ser un propagandista simplemente produciu unha arte mala, confundindo a ficción co reportaxe e coa documentación, isto é a non arte, porque toda arte é creación e un universo de formas simbólicas.
Anteriormente, Herbert Marcuse [1971] fora un dos primeiros en revelar que “Tampouco nunha sociedade liberada coinciden a arte e a realidade (…) Quen abandona a arte como algo aparentemente burgués sucumbe ao malo establecido e en sentido obxectivo é un reaccionario”. Tamén o poeta Hans Magnus Enzensberger pasou de manter en 1962 a opinión de que “A misión política da lírica consiste en rexeitar toda misión e falar por todos, aínda alí onde non fala de ninguén” para soster con posterioridade “Cando en 1968 nos botamos á rúa, non levabamos na man libros de poesía, senón análise e pedras. O poema volveuse inútil”.
Esta é tamén a miña opinión. Por citarmos algún exemplo que considero representativo: en Timor Leste, Xanana Gusmão está preso pola súa acción política a prol da autodeterminación do pobo timorense e non polos seus fermosos poemas. O euskaldun Joseba Sarrionaindía vive na clandestinidade e no exilio, non polos seus textos poéticos senón pola súa presunta colaboración coa organización armada do movemento de liberación nacional basco. E o subcomandante Marcos aínda resiste na selva Lacandona de Chiapas gracias á autoorganización e non polos seus líricos comunicados en Internet.
Así pois, os versos non son nada, non hai máis que lembrar movementos dos anos sesenta como os beatniks (Allen Ginsberg dixit: “Quen se atreva a unha guerra contra as rosas, que a teña”), pois ben, perderon a batalla e foron asumidos polo sistema.
En definitiva, e xa remato, a política é necesaria para a transformación ou o cambio social mentres que a creación literaria pode ser un grao de millo, sempre insuficiente, á hora de satisfacer a fame de calquera pobo. E o poeta galego aínda está na necesidade de pasar da poesía (sen a abandonar) á acción política reivindicativa. Ao poeta galego aínda lle fan falta moitos exercicios de autocrítica como o realizado por Arthur Rimbaud, quen nas súas cartas a respecto da Comuna falaba de que tería que estar en París xunto aos que morrían. Daquela, Lamartine estivo no balcón da casa do concello mesturado coa multitude, Baudelaire berrando nas barricadas, Hugo no exilio… mentres que Rimbaud, aquel que denunciaba Je n’aurai jamais ma main (A miña man nunca será miña) e que aos dezasete anos xa redactara un proxecto de constitución comunista, estaba a emborracharse na taberna.
E a poesía? Cal debe ser a función da poesía hoxe? Responderei coa lectura dun poema, intitulado precisamente Metapoesía II [de Equinoccio de primavera].
METAPOESÍA (II)
Con símil e metáfora de emblema,
hipérbole e imaxe de estandarte,
con estas armas veño a convocarte,
Poesía, é dicir, ficción suprema.
E un día combater contra o sistema,
outro falar de amor, outro só de arte,
verte nacer espida e agrandarte,
Poesía, é dicir, ficción suprema.
Labrarte en verso exacto e ben rimado
ou libre, nunca exento de cadencia,
Poesía, é dicir, suma aparencia.
Acharme en ti vencido, ilusionado,
ser opaco e vestir a transparencia,
Poesía, é dicir, suma aparencia.