“Ordenar bibliotecas es ejercer, / de un modo silencioso y modesto, / el arte de la crítica”.
Jorge Luis Borges, Elogio de la sombra (1969)
Coñecín a lutuosa nova de que finara o bibliotecario e historiador ceés José Ramón Rey Senra, o inesquecible amigo Mon, por unha mensaxe que recibín da escritora Concha Blanco e despois pola nota de prensa que me enviou o poeta Modesto Fraga, cando estábamos na “aldeia histórica” de Linhares da Beira, en Portugal, un país que coma nós adoitaba visitar aínda que con preferencia pola costa, nomeadamente Póvoa de Varzim.
Como moi ben escribiu Víctor Manuel Castiñeira, técnico de Cultura do Concello, co seu pasamento “Cee perde outro dos gardiáns do noso pasado”, impulsor dun excelente Fondo Local, con sala propia na Biblioteca Francisco Mayán, onde eu propio puiden consultar moitos materiais para diversos traballos de investigación literaria ou para os meus traballos académicos, como as teses de licenciatura e doutoramento, para as que sempre contei con algunhas achegas valiosas fornecidas por Mon, a quen moito lle agradecemos o seu labor e o seu asesoramento histórico.
E celebrei os seus comentarios e achados, poñamos por caso cando me revelou que o «Programa de Fiestas de La Junquera. Cee, agosto 1952» incluía, en pleno franquismo, oito coplas en lingua galega, agrupadas de dúas en dúas, para introducir os actos festeiros de cada xornada.
Lembrou tamén Castiñeira o seu papel fundamental na súa relación con persoeiros tan senlleiros da localidade como o propio Francisco Mayán ou Baldomero Cores, con quen colaborou no seu proxecto da Historia de Cee. Moitas foron a súas viaxes a Mondoñedo e a Lugo con traballadores municipais para traer os milleiros de libros que o historiador Mayán legara á biblioteca que leva o seu nome. Mon tamén tivo moito a ver coas conmemoracións sobre a figura do arquitecto Domingo Antonio de Andrade ou en argallar xornadas divulgativas como o ciclo de conferencias «Lembrando a Baldomero Cores Trasmonte», celebrado en maio de 2017, con relatorios de Francisco Caamaño, Víctor Manuel Castiñeira, Juan Félix Neira, eu mesmo e o propio José Ramón Rey Senra que disertou sobre “Baldomero Cores nos fondos da Biblioteca Pública de Cee”. E tampouco se debe esquecer esa posta en andamento das súas iniciativas dos concursos literarios de Achegamento ao Libro, Teatro ou Marcapáxinas, nos que participaron milleiros de escolares da contorna e nos que foron premiadas persoas que logo principiarían unha importante traxectoria literaria.
Era Mon un escritor pouco prolífico, mais moi ben documentado. De feito fun eu atento e devoto lector das súas suxestivas crónicas sobre a “Historia anecdótica de Cee a través dos Libros de Actas do Pleno”, que foron publicadas anualmente nos Programas das festas da Xunqueira, e que agora máis que nunca deberían ser compiladas nun libro, como sempre lle pedín que fixese.
Queda a lembranza da súa amizade e do seu carácter afable e retranqueiro, mesmo na derradeira conversa que tivemos poucos días antes de marchar, en momentos adversos da doenza, sinalaba que os seus longos paseos pola praia da Lagosteira ían ter que esperar, mais que “para o ascenso do Depor a Primeira alí penso estar” ou analizaba a situación social sinalando con amargura que “estamos en mans de mentes diabólicas”. Alén da profunda mágoa, aínda me custa crer que se fose tan cedo, sentín non poder estar na súa despedida e botaremos sempre moito de menos a súa xenerosidade en todos os sentidos. Apertas fondas para os seus. Sit tibi terra levis.
(Bernard Binlin Dadié, 1916-2019, poeta marfilés citado na Mensaxe)
Máis unha vez, neste 21 de marzo do 2025, no vinte e seis aniversario do Día Mundial da Poesía, declarado pola UNESCO en 1999, tampouco atopei por ningures a versión galega da Mensaxe da súa Directora Xeral, Audrey Azoulay. E como tamén fixen noutros anos anteriores, polo seu indubidable interese reproduzo novamente nesta bitácora esa mensaxe (a versión que publico é de elaboración propia), que nesta data resulta de lectura obrigada. A Mensaxe, que inclúe citacións literarias duns versos do poeta marfilés Bernard Binlin Dadié e unha paráfrase do poeta martiniqués Aimé Césaire. Velaquí.
Mensaxe da Directora Xeral da UNESCO, Audrey Azoulay, co gallo do Día Mundial da Poesía de 2025 (Versión galega)
A poesía, xa sexa en prosa ou en verso, simbolista, activista ou obxectivista, ten unha tendencia única a facernos percibir de forma diferente o mundo que nos rodea.
Neste Día Mundial da Poesía, a UNESCO celebra o poder da poesía para cuestionar as certezas co fin de permanecer abertos os demais e acoller o mundo en toda a súa diversidade, bases esenciais para construír sociedades pacíficas.
Por iso, a nosa Organización está ao lado dos poetas, para que poidan aproveitar plenamente esta forma literaria e para apoiar a publicación das súas obras. En 2024, por exemplo, celebramos os poetas xamaicanos no marco do primeiro evento Poetry in Bloom, organizado pola Biblioteca Nacional de Xamaica en colaboración coa Oficina da UNESCO para o Caribe. Este acto, no que se presentaron os poetas laureados do país, foi tamén unha oportunidade para salientar a posta en marcha do Arquivo de Poesía de Xamaica, unha colección dixital de poetas que len as súas obras.
No marco dos seus esforzos encamiñados a salvagardar as tradicións vivas, a UNESCO tamén vén de incluír varias formas poéticas na Listaxe Representativa do Patrimonio Cultural Inmaterial da Humanidade, como a tradición oral mapoyo da República Bolivariana de Venezuela en 2014, a tradición oral Koogere de Uganda en 2015, o boleiro de Cuba e México, así como o malhun de Marrocos, en 2023.
Ademais de ser unha forma de arte poderosamente viva, a poesía tamén foi, no decorrer dos séculos e en todos os continentes, o medio fundamental que utilizaron as sociedades para escribir a súa historia e preservar a memoria da súa cultura, así como para rexistrar os coñecementos ancestrais. Como ben di o poeta de Costa do Marfil Bernard Binlin Dadié no seu poema “Tu dors” (“Ti dormes”), da colección Hommes de tous les continents (“Homes de todos os continentes”), o poeta é “o vello vigía / que monta garda nas murallas” e ten “nos seus ollos, as auroras dos tempos antigos / E na súa cabeza, a canción dos tempos futuros”. É esa figura intermedia que se encontra na encrucillada dun pasado antigo e un futuro que está por construír.
A UNESCO contribúe así a preservar algúns dos textos poéticos máis emblemáticos da súa época. En 2023, o Codex Manesse, unha colección de poemas líricos medievais alemáns, a colección de manuscritos turcománs de Magtymguly Pyragy e as inscricións en pedra do príncipe de Jalja, Tsogtu Khung-Taiji, que figuran entre os exemplos máis belos da poesía mongólica, veñen de se incorporar ao noso Rexistro da Memoria do Mundo, cuxo obxectivo é salvagardar o patrimonio documental e facelo máis accesible ao público en xeral.
O Día Mundial da Poesía é, pois, unha oportunidade para que cada un de nós se traslade ao corazón vivo de si mesmo e do mundo, parafraseando ao gran poeta e político martiniqués Aimé Césaire, nun xesto de paz á vez interior e universal.
Apagouse onte a voz de Bernardino Graña, un dos nosos mellores poetas do mar e do amor, un mestre e un amigo inesquecible. Autor dunha decena de libros de poemas, mais tamén dunha considerable obra narrativa e dunha morea de títulos de literatura infanto-xuvenil.
Na súa memoria recupero uns fragmentos de dúas das anotacións destas crebas nas que lembrei a súa obra. Que a Terra (ou o Mar) che sexa leva, caro amigo Bernardino.
*
Son lector devoto da poesía de Bernardino Graña, cuxo segundo apelido é Villar, coma min, malia non termos ningún parentesco. De feito, o seu compañeiro de xeración Manuel María sempre chamaba Villar ao Bernardino, nunca facía uso do seu nome nin do seu primeiro apelido. Ese pracer lector levoume a propoñerlle ao PEN Clube de Galicia a publicación dunha antoloxía, pois Bernardino xa publicara tres libros desde Ardentía. Obra poética completa (Espiral Maior, 1995) compilada para a homenaxe que lle tributou a Asociación Cultural Monte Branco de O Couto (Ponteceso). A proposta foi aceptada e preparei unha antoloxía, que parafraseando un verso seu intitulei Ser auga, darse en auga. Medio século: 1958-2008 e que conta cun estudo introdutorio de 60 páxinas.
*
Apráceme reproducir a letra dun dos poemas inesquecibles de Bernardino Graña que, por suposto, incluín na antoloxía que preparei para o PEN Clube de Galicia e que parafraseando un verso seu intitulei Ser auga, darse en auga. Medio século: 1958-2008. O poema foi interpretado polo grupo A Quenlla e coreado por case a totalidade das persoas asistentes a esta xornada. Pódese escoitar na bitácora Sondepoetas. ¿Cómo hei vivir mañá sen a luz túa?
Case morto vivín sen coñecerte aló na chaira seca por absurdas rúas onde ninguén me soubo dar mornura. Foi soedade desconforme adentro e a semente a caír en terra dura. ¿Cómo hei vivir mañá sen a luz túa? Erguinme e vinte ao regresar á terra como se fora todo aquelo un soño pesado e ti xa foras sempre miña. Foi outra vez materno en aloumiño o bico teu na lingua. E foi de novo corazón adentro comprender a existencia e a dozura. ¿Cómo hei vivir mañá sen a luz túa? Pero hoxe mesmo o día abriu en medo entrou na fiestra un sol estraño inmenso e deixáchesme o leito en mantas frías. Está a volver agora corazón adentro a soedade o podre a agonía a me pinchar as cousas en millóns de pugas cada minuto en séculos de agullas. ¿Cómo hei vivir mañá sen a luz túa?
Este libro, que reúne 42 poemas e 12 ilustracións, quere ser máis unha expresión da inmensa solidariedade galega co pobo palestino. Do mesmo modo que millares de persoas saen ás rúas da Galiza en protesta polo xenocidio que o sionismo está a cometer en Gaza, poetas e artistas alzan aquí as súas voces e as súas mans para deixar constancia da dor e da rabia por tanto crime e tanta infamia, mais tamén da esperanza dun futuro de Paz e Liberdade en toda a terra da Palestina.
Estamos a lle poñer o ramo a este ano que, máis unha vez, andou entre as luces e as sombras.
Precisamos aínda máis os abrazos cálidos, a comprensión e a paz e menos as armas xenocidas.
E todos os desazos deviren azos de esperanza.
Moita saúde, moita poesía e moita felicidade neste 2025 que se achega para ti e a túa xente!
* Tamén para lembrar a Henrique Harguindey (guindeira no seu correo electrónico) que nos deixou días atrás e do que reproduzo uns versos do Coro de “Nabucco” (Letra: Temistocle Solera / Música: Giuseppe Verdi), tirados da inmensa listaxe de traducións do seu sitio web http://palabrasdesconxeladas.gal/.
Vai axiña, sobre azas douradas,
pensamento, pousarte nos outeiros,
ao recendo dos moles, morneiros,
aires doces do meu chan natal.
* E máis unha vez botei man dunha fotografía de Manuel Álvarez que acompaña ese poema do libro descatalogado Gameleiros (Xerais, 2002). Sirva tamén para recomendar vivamente o seu novo Piueiro. Caderno da tripulación (Alvarellos, 2024), álbum fotográfico ao que acompañan os versos de Marta Dacosta.
No último número, 243 (xullo, agosto e setembro do 2024) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «Os artigos literarios de Baldomero Cores Trasmonte no diario vespertino La Noche», que xa tivera unha versión previa no dixital comarcal Que pasa na Costa.
Este número 243 centra os seus contidos monográficos no tema «Do caos á concordia. O desafío da convivencia», baixo a coordinación do historiador Grial Parga, quen tamén asina o texto introdutorio coa epígrafe «Conflitos globais e locais: da inseguridade internacional á cotidianidade ignorada» e ao que seguen os artigos de Brais Suárez «A cruzada interna de Rusia»; de Juan Elías Vergara «Nagorno-Karabakh: a fin dunha república» e o propio Grial Parga pecha este monográfico co texto «O eterno conflito».
Na sección «Debate» Álvaro Domínguez asina o artigo «A síndrome do impostor no neofalante».
Deseguida na sección «Ciencia e Técnica» Jorge Mira asina o texto «A conexión solar entre a Costa da Morte e Nachikatsuura (O Xapón)».
A sección de «Documentos» recolle o traballo de Uxía Iglesias «Unha travesía portal con Anisia Miranda».
Neste novo número, as páxinas de «Creación» achegan a colaboración de Ana Varela cun fragmento da súa novela Runrún e varios poemas do libro As flores do baleiro, de Medos Romero.
Javier Ares Espiño e Uxía Bolaño Amigo asinan conxuntamente na sección de «Música» o texto «No outro lado da música. Luía Villalta. Aproximación á súa traxectoria musical e vinculacións cos compositores Carlos López García-Picos e Paulino Pereiro».
Por parte na sección «Educación» Antón Costa Rico asina o artigo «Galego na escola. Feitos e procuras. Derrubando balados (1963-1976».
As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos de Xosé Manuel Dasilva «Un libro prodixioso. Cantiga nova que se chama Riveira»; «A novela de Rosalía de Castro vista por Otero Pedrayo e a recepción rosaliana en Alemaña» que asina Christian Switek e péchase cos artigos de Juan Soto «A breve aventura de Ronsel. Centenario dunha revista lucense» e «Mensaxes de resistencia e poesía. Buchenwald e os poetas franceses na revista viguesa Mensajes de Poesía», que asina María Lopo, alén da miña propia achega e «O misterio Fole» que asina Constantino Bértolo.
A maiores na sección «Crónica» aparece o texto «Carta do Senegal. Da teranga ao desterro e á esperanza do presente», da autoría de Roberto Pascual e Daniel Bóveda.
A seguir na sección «Arte» Marc Wouters escribe sobre «Artefactos. As manciñas de Amberes».
Velaquí o contido da miña colaboración neste número:
Os artigos literarios de Baldomero Cores no diario vespertino La Noche
Decorreu xa unha década desque finou na noiteboa Baldomero Cores Trasmonte (Cee, 1929 – Santiago de Compostela, 2014), quen fora catedrático de Socioloxía na Universidade de Porto Rico entre 1968 e 1983, e na súa volta o primeiro letrado do Parlamento de Galicia desde ese ano ata a súa xubilación. Foi autor dunha prolífica obra ensaística tanto en galego e en castelán, na que sobrancean títulos sobre dereito autonómico, teoría política ou comunicación social, mais tamén os seus rigorosos estudos biográficos sobre Ramón Suárez Picallo, Ramón de la Sagra, Enrique Rajoy Leloup, Luís Porteiro Garea ou Alfredo Vicenti, aínda que o seu primeiro libro publicado fose unha obra de creación O corroncho de David (1961). E completou as súas achegas con numerosas colaboracións na prensa periódica, xénero polo que nos ten confesado persoalmente a súa estima. De primeiras nos desaparecidos La Noche e El Pueblo Gallego, mais logo nas cabeceiras Faro de Vigo, El Correo Gallego e La Voz de Galicia, escribindo dos máis diversos temas, con preferencia pola cultura, a arte e a historia ou a literatura.
Neste artigo percorremos os textos que asinou no diario vespertino La Noche, publicado en Santiago de Compostela entre os anos 1946 e 1967 e que durante un breve período (de outubro de 1949 a xaneiro de 1950) tivo un dos mellores suplementos semanais na historia da prensa galega. De preponderancia literaria, aínda que abríndose a outras temáticas relacionadas cos intereses da sociedade galega, chamouse La Noche. Suplemento del sábado e a súa dirección e coordinación estivo nas mans de Salvador Lorenzana (pseudónimo de Francisco Fernández del Riego) e de Santiago Fernández (pseudónimo de Xaime Isla Couto), dous homes que habían ser fundamentais na fundación da Editorial Galaxia o 25 de xullo de 1950.
De feito, na reprodución de La Noche. Suplemento del sábado (Edición facsímile do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro. Santiago de Compostela: 1996), Baldomero Cores Trasmonte escribe, co título «A codificación da galeguidade en anos difíciles (1949-1950)», unha excelente crónica do mundo cultural e literario dos anos cincuenta, de lectura imprescindible para coñecermos que non todo era un ermo no ecuador do franquismo e que o galeguismo estaba a rearmarse desde as trincheiras culturais.
Baldomero Cores era moi novo, aínda estudante, e a súa sinatura non aparece no Suplemento, mais foi un asiduo colaborador do diario vespertino La Noche, onde publicou varios artigos de temática diversa, de feito o primeiro que localizamos versa sobre un tema deportivo «Juego duro y su represión» (28/03/1953), que analiza desde o punto de vista legal. Entre os artigos, alén dos de música, de arquitectura (Salamanca, Alacante…) ou dos de arte que lle dedica a pintores como Carlos Maside, no que atinxe ao mundo cultural e literario cómpre salientar:
«Biografía perenne» (11/04/1953) centrado nas biografías de Zweig aborda as dificultades do xénero.
«Rodembach y Viqueira» (30/05/1953) de interese por relacionar a poética do simbolista francés Georges Rodenbach e do galego Xohán Vicente Viqueira, filósofo e pedagogo a quen se lle dedicou o Día das Letras Galegas en 1974, e do que falará en posteriores traballos como nun amplo artigo publicado no Xornal electrónico da USC, no que tamén hai referencias a unha moi pouco coñecida revista de vida efémera que dirixiu denominada Atenea.
«Leyendo a los buenos» (04/07/1953), unha recensión de Anilina e Átomo, dúas obras de Karl Aloys Schenzinger, onde lembra o cheiro a balea podre da factoría baleeira de Caneliñas.
«En torno a “Mujeres Soñadas”. Genio e ingenio de René Clair» (10/07/1953), unha análise da mentada obra do cineasta e escritor francés, cuxo título orixinal era Les belles de nuit.
«La tradición jacobea en el Finisterre. Duyo, la ciudad asulagada, y Mugía con su barca de piedra» (31-12-1953).
«”Filosofía de la existencia”. Un libro revelador» (27/11/1954), recensión da obra do filósofo alemán Otto F. Bollnow.
«Envío supersónico» (03/03/1954), sobre a película La barrera del sonido (The sound barrier), dirixida por David Lean e producida por A. Korda.
«Del libro al hombre» (27/03/1954), centrado no mundo das bibliotecas e dos bibliotecarios.
«Existencias inexistentes. Para Castroviejo y Cunqueiro» (07/05/1954), no que para falar da Santa Compaña relata unha experiencia persoal que lle acontece onda a Fábrica de Carburos.
«Gestación de un arte visual» (10/06/1954), sobre a primeira película en cor de Jean RenoirEl río (The river), que relata un drama dunha moza inglesa nunha India aínda colonial.
«Radiografía de la tienda» (06/09/1954), describe a curiosa tenda zamorana que denominan «O Pazo da Saudade» e bota man dos versos de Rosalía de Castro.
«Sociología de la elocuencia. I. El discurso» (07/04/1955) e «Sociología de la elocuencia. I. La conferencia» (15/04/1955), que dedica a dous magníficos oradores, Ramón Otero Pedrayo e Domingos García-Sabell.
«Influencia de Concepción Arenal sobre la Pardo Bazán. Posibilidad de una ciencia galaica» (16/03/1956) ou «El ensayo de Concepción Arenal» (24/11/1956).
«”Iglesias fisterranas”. Estudiadas por José Ramón y Fernández» (09/03/1957), unha recensión da mentada obra de Fernández Oxea, onde Baldomero Cores reivindica os estudos precedentes de Esmorís Recamán. Hai unha interesante resposta de Juan Romero un mes e medio despois (24/04/1957) sobre San Marcos de Corcubión (cita o médico de Toba Juan López Bermúdez).
«Homenajes sentimentales y homenajes prácticos» (19/04/1957), unha crítica sobre a realización dalgunhas homenaxes literarias, con especial mención a Rosalía de Castro.
«La Costa de la Muerte en el Arte» (20/07/1957), onde analiza os cadros de Garabal (Manuel López Garabal) e de Concha Vázquez. Garabal era colaborador tamén do Suplemento e no nº 8 (sábado, 3 de decembro de 1949) publica «Mozas de Fisterra» (Ilustración e texto).
Tamén é de sumo interese outro moito máis breve, coa epígrafe «Incunables futuristas», no que reivindica a publicación dun libro inédito de Juan Pernas Leira, do que sinala que publicou os seus primeiros poemas en castelán en Nemancos, a revista que dirixiu o propio Cores Trasmonte en 1953-1954, e os primeiros en galego na revista Vamos.
Alén diso, salienta o artigo no que fala da poesía de Rosalía, de Gonzalo López Abente ou dos “vangardistas” Manuel Antonio e Amado Carballo. (31/12/1953).
Nos anos posteriores, por circunstancias biográficas, a súa feraz colaboración con La Noche vaise facer moito máis esporádica, porén quixera rematar coa lembranza do seu artigo «La poesía y el mar» (29/09/1963), no que cita a presenza mariña en escritores de diferentes épocas, desde Martín Códax até Amado Carballo ou Manuel Antonio. Sen esquecer a súa propia orixe costeira (que o levaría a ser Cronista Oficial de Cee ata o seu pasamento) nun parágrafo cita os autores que reflicten nos seus versos a Costa da Morte:
La Costa de la Muerte, que tiene poca novelística, posee, en cambio, una gran aportación poética. Pondal nos da una versión muy sugerente del mar en la parte septentrional de la Costa de la Muerte. Antón García Zapata [sic], un poco más abajo, también insiste en lo mismo, pero con un sentido marinero más amplio, por lo que convendría reconocer con mucho cuidado la presencia de este magnífico y sutil poeta. Y ya en pleno corazón de la Costa de la Muerte, entre Vilán y Finisterre, está López Abente, el mejor cantor del mar gallego.
O pasado día 5 de outubro de 2024, convocados polo CAFI (Centro Autonómico de Formación e Investigación) e baixo unha balloada, realizamos o Roteiro polos espazos vitais e literarios de Castelao na Estrada, ben guiados pola erudición e sabedoría de Xoán Carlos Garrido, David Otero, Pablo Porta e Marcos Borragero.
O seu punto de inicio foi o veciño Pico Sacro, para lembrar a estadía de Castelao neste emblemático lugar, e alí tiven a oportunidade e a honra de ler o poema gravado no vídeo por Xoán Carlos Rodríguez Pérez e que reproduzo deseguida.
Apuntamentos para unha «Alba de Groria»
(Diario de Castelao na ascensión ao Pico Sagro, 19 de xullo de 1924)
I
Na mañá somnolenta que esperta do seu sono
un sorriso solleiro prende as agras abertas
de milleirais ou senras no corazón da Terra
Nai, nas abas fecundas do esgrevio Pico Sagro.
O batallón sen armas, con chapeus ou con puchas,
–eu levo o meu caderno, pouso un lapis na orella–
empeza o lento ascenso sen acougo e sen présa.
Engorde agras abertas deveñen basto mato.
Entrecortadamente falamos. Terra a Nosa
a impregnar as palabras, os seus fíos, as febras,
camiñando na sombra breve dunhas sobreiras
ou do son rumoroso de bos piñeiros bravos.
E xa se enxerga o cumio, símbolo poderoso,
mais tamén non moi lonxe pegadas da desfeita
dos homes insensibles coa nosa natureza,
metáfora da Terra, de sérmonos escravos.
Contra aquel sortilexio de imbéciles e escuros
apañamos entre herbas rosiñas pequeneiras
que coma un esconxuro prendemos nas lapelas
e axiña coroamos pleno de luz o facho.
II
Diante nosa a paisaxe prolóngase fermosa,
nas torres do Obradoiro comeza unha muiñeira
e as campás repinican por toda Compostela
coma un Día da Patria que alenta os nosos azos.
E soñamos a Terra Nosa aínda máis Nosa,
as terras chas luguesas a inzar de bidueiras,
piñeirais nas salgadas rías de Pontevedra,
as augas do pai Miño coas do Sil nun abrazo
na máis vella das pontes da cidade de Ourense
e a morreren ben xuntas nunha foz da ribeira
que irmanda os montes ceibos Caminha e Santa Tegra
O Consello da Cultura Galega (CCG) celebrou na tarde do mércores 18 de setembro de 2024 o recital “Entender para vivir”, no que varios autores e autoras ofreceron un diálogo polifónico que combinou xornalismo, narrativa, ensaio, teatro ou poesía para nos achegar á obra de Luísa Villalta, homenaxeada este ano co Día das Letras Galegas. A presidenta do CCG, Rosario Álvarez, abriu o acto no que participaron once poetas e que parte dun libro homónimo coordinado por Dolores Vilavedra.
A obra toma o nome da pregunta hamletiana, “Entender ou vivir?”, que Luísa Villalta lanzou na súa obra Ruído e que serviu para darlle título a esta publicación. Seguindo a estrutura do libro, Vicente Araguas e Miriam Ferradáns partiron de diferentes poemas de Papagaio, obra póstuma de Luísa Villalta sobre a derruba do barrio da prostitución da súa Cidade Alta que escribiu para as fotos de Maribel Longueira.
Ademais dos quince textos hai tamén unha peza de creación artística. Trátase de Irmá Luísa, Muller Faro de longa ollada, que foi bordada á man por Ana Pillado sobre unha tea antiga gardada pola familia, sobre a que Ana realizou un acrílico. A imaxe de Ana Pillado é tamén a identidade visual do CCG en todas as actividades arredor de Luísa Villalta.
Completando a anotación no sitio web do Consello da Cultura Galega engado o meu poema:
Deseguida reproduzo as sempre interesantes e completas crónicas das xornadas desta nosa viaxe cultural, asinadas co pseudónimo A. Lavandeira e escrita por un dos viaxeiros, o xornalista Xosé Ameixeiras, delegado da edición comarcal de Carballo do xornal La Voz de Galicia. Velaquí os textos, que tamén se pode ler no orixinal premendo nas dúas seguintes ligazóns:
O Semescom desenvolve un percorrido polo norte de Alemaña e as cidades da Liga Hanseática
24 ago 2024
«Quizais volvamos a tropezar, pero alí onde me abandonastes non volverás atoparme». Esta frase é de Bertolt Brecht, nome que leva a praza onde está o hotel Leonardo de Berlín, no que os viaxeiros do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom) pasaron o luns a primeira noite do seu percorrido polo norte de Alemaña e as cidades da Liga Hanseática. O masterbús da entidade iniciou na cidade que emerxeu dos bosques da historia a súa traxectoria pola que foi un fenómeno comercial de gran transcendencia no pasado de Europa.
A ruta comezou en Postdam. Unha minuciosa camiñada pola cidade tivo o seu centro principal no Parque Sanssouci, que foi declarado Patrimonio da Humanidade e que está considerado como o Versalles xermano. Nel hai un muíño de vento do século XVIII polo o que o seu propietario tivo un pleito co monarca prusiano e gañoullo porque os xuíces mantivéronse firmes baixo o argumento de que nos tribunais han de falar as leis e calar os reis.
Na praza Bertolt Brecht de Berlín hai unha escultura do poeta e dramaturgo e moi preto está a que foi a súa casa. Na capital xermana, os expedicionarios do Semescom pasaron dúas xornadas. O martes fixeron un detido percorrido guiado pola palentina Cristina González, que foi debullando rúa a rúa a transformación da cidade a causa do réxime nazi e da división trala Segunda Guerra Mundial.
Iniciou a súa explicación no Palacio das Bágoas, lugar fronteirizo entre a Alemaña do Leste, baixo o réxime comunista, e República Federal Alemá. Resaltou a importancia histórica e simbólica da Porta de Brandenburgo, onde no seu momento quedaron apostados os tanques rusos e americanos, fronte a fronte. A guía foi profundando nos acontecementos históricos e como se reflectiron no Berlín actual. Xa que logo houbo paradas e explicacións diante dos restos do que foi o Muro que separou á cidade durante a Guerra Fría.
Moitos dos participantes na viaxe do Semescom subiron á cúpula do Parlamento, rehabilitado por Norman Foster de acordo cun proxecto no que se reflicte a transparencia, ata o punto de que o pobo pode subir ao máis alto e debaixo están os seus representantes.
Memorial do Holocausto
Ademais de visitar os museos, o Memorial do Holocausto foi outro punto de atención, entre outros moitos, como un percorrido en barco polo río Spree. Destacaron os visitantes a importancia que lle dan na capital xermana á presenza de árbores. De feito está rodeada de bosques. Diante da Praza Bebel, onde os nazis iniciaron a queima de libros, Cristina González lembrou a frase premonitoria de Henrich Heine que máis dun século antes dicía que «aí onde se queiman libros acaban queimando seres humanos».
A viaxe do Semescom está dirixida polo seu presidente Xosé María Lema, quen tamén aporta os datos históricos, mentres que a organización e a guía corre a cargo de Chus Barbeira, e Pablo Bustelo, de Compostela Bus, é o responsable da viaxe, ao tempo que o cadro sanitario corresponde a Xan Fernández Garrido.
Mentres que o autobús fai quilómetros sucédense as achegas científicas e culturais. Á marxe das introducións de cuestións de historia e arte por parte de Lema Suárez, xa interviron o profesor carballés Antón Losada, quen fixo unha inmersión na xeografía dos territorios a percorrer: unha planicie con ríos moi caudalosos. É esta unha terra modelada por glaciares. As linguas de xeo deixaron mareas de grava e area. Son terreos probes, en xeral. Carballos, bidueiros ou faias son as principais árbores de seu.
Na viaxe cara Stralsund, Lema Suárez explicou a historia da Liga Hanseática, que se mantivo activa entre os séculos XIII e XV. Foi unha especie de mercado común de varias cidades medievais, varias delas incluídas no itinerario. Aínda actualmente se fala da súa resurreción.
Continuou nesta sucesións de intervencións do masterbus Xela Cid, que converteu a súa disertación na recreación da visión dunha aguia real sobre o Berlín e demais lugares do percorrido. Resaltou a presenza dos bosques na capital alemá. Unha cidade que vive a outro ritmo porque está deseñada para o goce humano. O sangue da historia deixou unha urbe na que se pode vivir con liberdade, con 600 quilómetros de carrís bici e 25 de sendeiros, tres millóns de bicicletas y só un millón de autos e máis de 500.000 árbores.
Pola súa banda, Rosa García Vilariño falou de Margot Sponer, unha muller alemá que en 1935 leu a súa tese sobre Documentos Antigos de Galicia. Foi unha das pioneiras dos estudos galegos no mundo. Esta lingüista foi profesora da Universidade Humboldt de Berlín e mantivo unha estreita relación cos membros da Xeración Nós, especialmente con Vicente Risco. En 1926 estivo en terras galegas, que percorreu a cabalo. A súa presenza foi obxecto de reseñas na prensa local da época. Foi depurada polo réxime nazi no 1942. No ano 45, recibiu a visita da Gestapo no seu domicilio e nunca máis se volveu a saber dela.
García Vilariño tamén comentou as visitas que persoeiros da cultura galega fixeron a Alemaña naquel tempo. Algúns deles foron Vicente Risco, Lois Tobío ou José Canedo e o mesmo Castelao, este en 1921.
Xosé María Lema completou esta información con outros alemáns que tamén traballaron pola lingua galega, como Dieter Kremer, que actualmente é membro correspondente da Real Academia Galega.
A parada en Stralsund (na beira do Báltico), patrimonio da Unesco polo recoñecemento á súa boa reconstrución trala destrución da Segunda Guerra Mundial, deixou moita satisfacción entre os viaxeiros, ao igual que a estancia en Rostock, a cidade onde os nazis estableceron a fabricación de avións militares. O seu casco antigo, rodeado por parte da súa muralla, fai agradecida a visita. Algúns incluso subiron a torre da igrexa de San Pedro.
A viaxe rematará o día 27 despois deste intenso mergullo no pasado da Liga Hanseática, a comunidade económica europea do Medievo.
O Semescom, de periplo por Alemaña. Rematou o percorrido polas cidades da Liga Hanseática, que tiña como patrón a Santiago
29 ago 2024
«Unha viaxe mídese en amigos, non en millas», dixo un día un tal Tim Cahill. A amizade tal vez sexa o valor máis profundo dos viaxeiros do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte(Semescom), que o martes rematou o seu percorrido por Berlín a as cidades da Liga Hanseática do norte de Alemaña. O que se pode considerar como a precursora na Idade Media da actual Comunidade Económica Europea ten un vencello simbólico con Galicia e Santiago, o patrón daquela organización.
Precisamente neste aspecto profundou Pablo Sanmartín nas charlas do masterbús do Semescom, as pegadas xacobeas no país alemán, «clave para o Camiño de Santiago», dixo o secretario da Rula. É o segundo lugar de orixe de peregrinos estranxeiros a Compostela con espazos de culto xa dende o século IX, con puntos de inicio de peregrinacións e de aloxamento para os camiñantes. Falou Sanmartín das institucións máis antigas ao respecto e comentou que hoxe hai máis de 50 rutas que saen deste país cara Santiago e Fisterra. Citou camiñantes históricos, como o monxe Hermann Künig von Vach (1499) ou Arnold von Harff de Colonia, que chegou a cabalo a Xerusalén, logo a Compostela e, como non, á vila fisterrá, entre 1496 e 1499. Foi asaltado por bandoleiros e morreron dous dous seus acompañantes.
No percorrido do Semescom estaban incluídas moitas igrexas que teñen como patrón a Santiago. A ruta máis tradicional comenza en Hamburgo, unha das cidades de parada do masterbus, e pasa por Bremen e Münster, tamén coñecidas neste periplo. Á «Raíña da Hansa», a cidade de Lubeca, Lema Suárez cualificouna como A cidade das sete torres, a Porta do norte de Europa. Ademais das dúas torres (Porta de Holsten) que dan a benvida ao visitante, os viaxeiros viron as casas de tres premios Nobel, Willy Brandt, Tomas Mann e Günter Grass. Pasearon polos xardíns a beira do río e gozaron dunha urbe que é Patrimonio da Humanidade.
Cada unha das paradas foi andada con intensidade. Algúns dos membros da comitiva chegaron a camiñar 150 quilómetros nos nove días de desprazamento. Mentres, no bus, o ornitólogo Xosé Manuel Penas Patiño explicou as diferenzas entre os corvos hanseáticos e os galegos e relacionou a viaxe por cidades dos mares do norte coa caza de baleas en Galicia, unha actividade que deu vida a moitas vilas galegas e da Costa da Morte, como Caión, Malpica, Laxe ou Cee. Defendeu que nestes concellos, o cetáceo debería estar presente nos escudos municipais, como no da Laracha.
Pola súa banda,Miro Villar deu conta dun poema escrito en alemán por Vicente Risco e Otero Pedrayo que o xeólogo Juan Ramón Vidal Romaní descubriu entre o legado de Isidro Parga Pondal, a quen lle era dedicada a composición con ocasión dunha xeira do Seminario de Estudos Galegos pola Costa da Morte e en concreto a subida ao Pindo no 1936. Gran parte do material desta investigación foi destruído tralo golpe de Estado. Miro tamén abundou no percorrido que os membros do Seminario de Estudos Galego fixeran naquel entón polas comarcas do Fisterra. Sobre todo quedaron fascinados polas altas cumes, «veciñas do ceo» do olimpo celta.
Lema profundou, asemade, nos persoeiros e científicos alemáns que dedicaron traballos a Galicia. Citou, entre outros, a George e Vera Leisner, que realizaron investigacións en megálitos e descubriron as pinturas de Pedra Cuberta. Rosa García Vilariño completou a súa intervención coas traducións e versións feitas por autores do alemán ao galego. Traballos como os de O Tío Marcos da Portela, Carré Aldao, Xohán Vicente Viqueira ou Amor Ruibal, entre outros. O escritor Pepe Carballude, un ano máis, converteu os seus coñecementos en latín nunha disertación amena sobre expresións clásicas e cultas usadas habitualmente, unhas veces de forma correcta e outras non, e acompañadas de anécdotas. Despois tocou percorrer Hamburgo, o segundo porto comercial máis importante de Europa, e a cidade das mil pontes ou a Venecia do Norte. Houbo quen paseou en barco polo lago Alster. O Concello, a cidade dos almacéns, a rúa Deichestrasse ou a Filarmónica foron algunhas das paradas realizadas.
De camiño á Roma do Norte, Bremen, Manuel Chouza contou dunha forma amena a vida e obra de Alexander Humboldt (1769-1859), xeógrafo, astrónomo, humanista, naturalista e explorador que gastou a súa fortuna en investigar e na ciencia. Actualmente a Universidade de Berlín leva o seu nome. En Bremen, a expedición do Semescom entregouse ao mundo literario dos irmáns Grimm. É unha cidade que semella de conto, chea de encantos, e na que se respira historia e arte a cada paso. E na praza principal, rodeada de edificios cargados de adobíos arquitectónicos, a escultura de Rolando, Patrimonio da Humanidade. O que non esquecerán algúns membros da expedición son as oito momias expostas nun dos museos da catedral.
A viaxe torna á súa fin, pero, de camiño a Münster, Xela Cid aínda ten azos para dar conta do Caso Sambre, a historia provocada por un violador en serie en Namur, outra cidade visitada. Un home que chegou a violentar a máis de 60 mulleres durante trinta anos e que a policía non foi quen de resolver a investigación ata o ano 2018. Colonia foi a última gran cidade alemá percorrida. Algúns subiron os 533 chanzos da torre da súa catedral, de 157 metros de altura.
Houbo despedida. Xan Fernández Carrera loou o traballo feito polos organizadores, Xosé María Lema e Chus Barbeira, e o responsable da viaxe, Pablo Bustelo, de Compostela Bus, así como as achegas de Antón Losada, Penas Patiño, Xela Cid, Rosa García Vilariño, Pepe Carballude, Miro Villar, Pablo Sanmartín, Manuel Chouza, Emilio Roca e a atención médica de Fernández Garrido. Santiago, que era o patrón da Liga Hanseática, foi o martes pola tarde o punto de parada da xeira do Semescom deste ano.
