No último número, 242 (abril, maio e xuño do 2024) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un artigo intitulado «Reivindicación dun legado poético da Costa da Morte», unha recensión da Antoloxía Poética. Enrique Labarta Pose, en edición literaria dos filólogos Xosé María Rei Lema e Xosé Manuel Varela Varela.

Este número 242 centra os seus contidos monográficos no tema «Unha Galecia Magna?», baixo a coordinación do historiador Ramón Villares, quen tamén asina o texto introdutorio coa epígrafe «A Eurorrexión, unha Galecia Magna?» e ao que seguen os artigos de Luís Domínguez Castro «Dúas rexións europeas, unha Eurorrexión atlántica»; de Inês Gusman «Norte de Portugal: territorio, nome e identidade»; de Enrique Sáez «As pontes con Portugal impulsan Galiza» e Brais Suárez pecha este monográfico coa entrevista «Conversa con António Cunha. As relacións económicas entre Galiza e o Norte de Portugal: obxectivo común».

Na sección «Temas do noso tempo» Marcos Lorenzo asina o artigo «A xestión cultural como espazo académico e profesional».

Deseguida na sección «Ciencia e Técnica» a investigadora Sonia Villapol asina o texto «Catro anos de pandemia».

A sección de «Historia e memoria» inclúe un texto de Manuel Puga Pereira intitulado «As orixes de Zeltia», ao que lle seguen, na sección «Documentos» os traballos de Carlos Loureiro Rodríguez «Anisia Miranda. Galeguismo de seu. Carta de Anisia Miranda a Manuel García Barros» e «A foto do Seminario que nunca se fixo. Dúas imaxes e unha fake» da autoría de María Jesús Fortes Alén.

Neste novo número, as páxinas de «Creación» achegan a colaboración de Abel Tomé cun fragmento da súa novela A noite do oso e varios poemas de Biscoito de laranxa, de Daniel Chapela.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos de Xosé María Álvarez Cáccamo «Só de noite calan os paxaros. Palabras para a convalecencia de Baldo Ramos»; recupérase o texto de Luísa Villalta «Da épica ao publicismo» e péchase cos artigos de Marcos Bagno «Dos mitos às promessas: origens e destinos do português» e «Poemas retirados de Calados esconxuros», que asina Camiño Noia.

A maiores na sección «Crónica» aparece o texto «Carta de Compostela. A distancia do regreso», da autoría de Abraham Pérez.

A seguir na sección «Artes escénicas» Llerena Perozo Porteiro escribe «Dramaticemos».

Pechan o volume a sección «Literatura infantil e xuvenil» onde Miguel Alonso Diz escribe sobre «Trinta e cinco anos de Literatura Infantil e Xuvenil en Galicia» e por último a sección de «Música» co texto «Máis alá da saudade. A música de salón en errol (1877-1936)» que asina Sergio Rodríguez Gutiérrez.

Velaquí o contido da miña colaboración neste número:

Reivindicación dun legado poético da Costa da Morte

Antoloxía Poética. Enrique Labarta Pose

Xosé María Rei Lema e Xosé Manuel Varela Varela (Edición)

Vigo: Galaxia, 2023, 224 páxinas

Esta compilación nace co obxectivo de reivindicar a obra poética de Enrique Labarta Pose (Baio, Zas, 1863 – Barcelona, 1925), quen fora académico correspondente da RAG e autor dunha cumprida obra literaria en galego e en castelán que se viu fanada polo seu tráxico óbito por mor das graves feridas ocasionadas nun accidente ferroviario na localidade barcelonesa de Les Planes.

Os filólogos Xosé María Rei Lema e Xosé Manuel Varela Varela fan parte da Comisión Labarta Pose Pro Letras Galegas, que preside o físico Jorge Mira Pérez, tamén baiés e tamén membro correspondente da RAG, e todos tres teñen analizado en diversos artigos e estudos as achegas literarias labartianas, nomeadamente Varela Varela que publicou nunha edición filolóxica a Obra completa de Enrique Labarta Pose (Edinosa, 1995), froito da súa exhaustiva Tese de Licenciatura, e os seus Contos (Galaxia, 1996) en coedición literaria con Xosé María Lema Suárez.

A proposta para un Día das Letras Galegas alicérzase no feito de que antes foron lembradas as obras literarias de autores do XIX, desde Rosalía (1963), Pondal (1965), Curros (1967) Francisco Añón (1966), Marcial Valladares (1970), Lamas Carvajal (1972), Manuel Lago González (1973), Xoán Manuel Pintos (1975), Antonio López Ferreiro (1978) e até Manuel Leiras Pulpeiro (1983), mais ningunha outra nos últimos corenta anos.

Rei Lema e Varela Varela realizan unha significativa escolla da poesía da poesía labartiana pois editan 40 poemas na nosa lingua e tan só deixan fóra oito poemas galegos quer pola súa considerable extensión quer polo seu carácter circunstancial. No “Limiar” ofrecen unha precisa síntese dos seus principais datos bio-bibliográficos, na que tan só se bota en falta unha explicación para o parágrafo “Os anos máis infecundos de Labarta son os que van de 1908 a 1917”. Cales puideron ser as razóns para o silencio dun escritor tan prolífico na altura no xornalismo literario e na poesía, mais tamén na dramaturxia e na narrativa?

Deseguido os editores debrúzanse sobre “A poesía galega de Labarta Pose”, que procede dos seus libros Bálsamo de Fierabrás e Millo miúdo, deste en maior medida, mais tamén engaden outros textos que se rescatan da prensa da época, revistas e xornais que as máis das veces tiveron o escritor de Baio como director ou fundador da cabeceira.

E ao abordaren a temática tratan de combater, de maneira convincente, contra a estreita catalogación como “poeta humorístico” que recibiu na crítica contemporánea. Salientan de primeiras que cando menos quince dos poemas compilados foran premiados en certames e que todos eses textos adoitaban estar inspirados pola propia temática das bases, un amplo espectro que vai desde a poesía amorosa até a costumista, mais nos que tamén hai moito de autorreferencialidade como sucede nun dos seus poemas máis coñecidos “A festa da patrona de Tabeirón”, topónimo que é trasunto da súa vila natal.

Alén de textos que poetizan personaxes recoñecibles da época, entre os que destacan sen dúbida os intitulados “Ó Padre Feixoo” e “Morreu o poeta!”, in memoriam de Curros, ou espazos que habitou, como a cidade do Lérez no seu “Canto a Pontevedra”, poñamos por caso, están outras composicións que o singularizan como precursor de temas nunca antes tratados na nosa literatura, velaí a animalista “Revista dunha corrida ¿de touros? na vila de Noia feita por un labrego” ou o seu longo poema “Defensa das mulleres” que os editores desbotan pola súa extensión, aínda que recollen un fragmento en “A irmán da caridade”.

Por parte a defensa da lingua galega acada o seu cumio nun poema “Non falés o gallego!” que ofrece unha lectura sociolingüística do uso do idioma en ámbitos urbanos ben interesante, na liña daqueloutros versos coñecidos de Eduardo Pondal. O poema, aparecido na portada do xornal coruñés El Ideal Gallego, está imbuído das relacións que estableceu co catalanismo nos seus anos barceloneses.

Finalmente os editores analizan o seu oficio de notable versificador ao salientaren o dominio métrico e a preponderancia das formas populares mais tamén con abondosos exemplos de poesía de xinea máis culta. Detéñense nas diferentes voces poéticas das que fai uso e conclúen que a súa lingua non é tan depurada, como pode ser o rexistro pondaliano, mais é rica en léxico e fraseoloxía dialectais da área fisterrá.

E a lectura dos versos de Enrique Labarta Pose permite constatar e ratificar que esta recuperación da súa poesía para ser divulgada é digna de loanza e que con esta nova ollada supera as estreitas lindes da “poesía humorística” na que se encerrou desde a historia da nosa literatura, moito máis benévola coa “autenticidade”, como a cualificou Carballo Calero, dos seus contos.

Secasí, teña en consideración ou non a Academia a obra de Labarta Pose, esta edición divulgativa que contou coa axuda na edición do Concello de Zas, moi activo na memoria do seu fillo predilecto, vai ser unha oportunidade extraordinaria de achegármonos a un autor pouco coñecido na actualidade, inmensamente recoñecido na súa época, do que en poucos meses vaise conmemorar o centenario do seu pasamento e que, con excelente criterio, Galaxia inclúe na súa colección Letras Galegas Clásicos despois de Rosalía, Cabanillas, Añón, Leiras Pulpeiro, García Barros e Murguía.

No último número, 241 (xaneiro, febreiro e marzo do 2024) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un artigo intitulado «Buguinas poéticas en Fisterra», unha antoloxía de mulleres poetas que cantaron a Fisterra en edición literaria de Alexandre Nerium.

Este número 241 centra os seus contidos monográficos no tema «Luísa Villalta. A poeta da Cidade Alta», baixo a coordinación de Xosé Domínguez Dono, quen tamén asina o texto introdutorio coa epígrafe «Os ollos limpos da sibila» e ao que seguen os artigos de Armando Requeixo «Rota ao interior de Luísa Villalta»; de Tamara Andrés «Un percorrido cíclico pola poesía vital de Luísa Villalta (1985-2004)»; de Inma Otero Varela «Luísa Villalta, tamén narradora»; «O teatro de Luísa Villalta: unha paixón desvelada» que asina Alexandrina Fernández Otero; Manuel Naveira Fuentes o artigo «O canto das mus(ic)as» e César Morán pecha este monográfico con «Do pensamento musical e poético em Luísa Villalta».

Na sección «Temas do noso tempo» Manuel Anxo Fortes asina o artigo «Israel non é unha democracia».

Deseguida na sección «Ciencia e Técnica» os profesores Senén Barro e Alberto Bugarín Diz, do CiTIUS, asinan «ParanoIA».

A sección de «Historia e memoria» inclúe un texto de Xabier Brisset intitulado «Regoela das xentes libres. Intrahistoria dunha das freguesías dos fuxidos», ao que lle segue, na sección «Documentos» o traballo de Henrique Monteagudo «Manuel Rodrigues Lapa na inauguración da Penzol. Un texto inédoto (1963)».

Neste novo número, as páxinas de «Creación» achegan a colaboración de Paula Carballeira cun fragmento da súa obra teatral Ubasute e varios poemas de Dakota, de Masha Álvarez.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos de Xurxo Martínez González «Un ano despois do centenario da morte de Murguía. Notas ao pé do rexurdimento»; de Xosé María Rei Lema sobre «Feminismo e animalismo en Enrique Labarta Pose» e péchase co texto de Xosé Manuel Dasilva sobre «A esmorga, traducida para Portugal».

A maiores na sección «Crónica» aparece o texto «Carta do Xapón. Respecto polo pasado, aposta polo futuro», da autoría de Xesús Abalo.

A seguir na sección «Feminismos» Andreia Lívia de Jesus Leão escribe sobre «A violencia contra as mulleres negras e empobrecidas na literatura contemporánea afrobrasileira».

Pechan o volume a sección «Debates» onde Manuel Barreiro Rozados escribe sobre «Tautotelevisión, o modelo que define o monopolio da televisión pública galega. Entre a censura e a hiperrealidade» e por último a sección de «Música» co texto «Muller e tradición. De Leilía a Tanxugueiras» que asina Fernando Fernández Rego.

Velaquí o contido da miña colaboración neste número:

Buguinas poéticas en Fisterra

Aquén do mar. Cantos de serea na luz da Fin da Terra

Alexandre Nerium (Coord.)

Santiago de Compostela: Chan da Pólvora, 2023. 216 páxinas

Non ten acougo o poeta fisterrán Alexandre Nerium na súa angueira de xuntar textos poéticos que fosen inspirados polo topónimo Fisterra, quer sobre o noso territorio e na nosa lingua quer sobre outras fisterras posibles e noutras linguas. Continúa agora o camiño encetado na compilación Ara do mar. Poesía a Fisterra (Madrid: Eneida, 2021) onde as referencias alusivas a este espazo simbólico ocupaban case cincocentas páxinas de poemas escritos en galego, portugués, castelán, catalán, eúscaro, inglés, francés, italiano, alemán e maltés.

Desta volta compilou as voces de muller magnetizadas polas diversas Fins da Terra e de maneira singular pola nosa atlántica Fisterra. Na brevísima páxina limiar o poeta, que quere agochar a súa humildade mesmo na sinatura A. N., para amplificar a importancia desas voces femininas afirma que o traballo é “unha homenaxe á muller, a muller pesca, aquela do traballo silenciado, e a da muller da escrita, farol que dende sempre guía o mundo”.

Se no anterior volume os criterios de edición agrupaban os textos por linguas, nesta ocasión cambia e xa se opta, con excelente parecer na nosa opinión, pola orde cronolóxica do ano de nacemento das poetas. E se daquela o primeiro texto estaba datado en 1697, agora todos fan parte da poesía moderna e contemporánea.

Nesta ocasión, enmarcadas por dúas citas de dous fragmentos narrativos que nomean Fisterra, unha de La hija del mar de Rosalía de Castro e outra de O calor das coisas de Nélida Piñón, a listaxe de 80 autoras empeza no poema “A súa verba” que Pura Vázquez (1918-2006) dedicara a D. Ramón Otero Pedrayo e remata con “Orquídeas violetas” de Natalia Lema Otero (1999).

Obviamente a literatura e a lingua máis representada é a da nosa nación atlántica con 37 poetas de diferentes xeracións aínda que con ese salto que vai desde as poetas Pura Vázquez, Luz Pozo Garza, María do Carme Kruckenberg e Xohana Torres até Marilar Aleixandre e Marica Campo que anobelan con elas para daren paso a unha nutrida representación de autoras das promocións dos oitenta, noventa e das primeiras décadas deste novo século. A todas elas cómpre engadirlles a poeta brasileira Bernadete Bruto e a portuguesa Cristina Néry.

As outras linguas aparecen sempre en coidadas versións bilingües que achegan para a nosa lectura o texto orixinal e a súa versión galega. Por orde de representación de primeiras estaría o castelán con 16 poemas de María Cinta Montagut, a cubana Lourdes Gil, a chilena Myriam Díaz-Diocaretz, Ángeles Mora, Concha García, Blanca Andreu, Teresa Gómez, Victoria Carande Herrero, a venezolana Astrid Lander, a paraguaia Elina Pereira Olmedo, as costarriqueñas Luz Mary Arias Alpízar e María José Quesada Chaves, Daniela Bartolomé Moro, Lucía Echebarría, Karmele Jaio Eiguren e a peruana Gabriela Wiener.

Sorprende moito o fascinio de Fisterra para as poetas en éuscaro, que suman 11 e ás que se lle poderían engadir outras da mesma orixe que escolleron o castelán ou o francés na súa escrita, na lingua vasca soan aquí os versos de Mari Luz Esteban, Itxaro Borda, Amaia Iturbide, Tere Irastortza, Miren Agur Meabe, Aitzane Galardi, Goizalde Landabaso, Idurre Eskisabel, Castillo Suárez, Sonia González e Itziar Ugarte Irizar.

Sete son as poetas en lingua inglesa, as norteamericanas Sylvia Plath e Kathleen March, a inglesa Julia Casterton, a escocesa Carol Ann Duffy, as irlandesas Eiléan Ní Chuilleanáin e Lorna Shaughnessy, a singapurense Alannah Hopkin, quen escribiu o seu poema “Kilometre zero” despois de rematar o Camiño en setembro de 2018, e por último a canadense Anne Carson, da que se publica un fragmento do poemario Antropoloxía da auga (Chan da Pólvora, 2023), tamén escrito como experiencia espiritual e reflexiva co Camiño e do que non se cita, por esquecemento, que foi traducido polo poeta Jesús Castro Yáñez.

Están representadas por outras dúas composicións o catalán, con versos das baleares Antònia Vicens e Margalida Pons Jaume; a literatura en lingua francesa, unha da poeta bretoa Marie-Josée Christien, que ten de seu outra atlántica Fisterra (Penn-ar-Bed en bretón) e a outra Aurelia Arkotxa, quen malia nacer en Iparralde non usa o éuscaro neste texto, e aínda outras dúas en alemán, a xa galega Úrsula Heinze de Lorenzo e Marion Eisenberger. Finalmente en sueco o poema que Helena Eriksson titulou no orixinal co topónimo galego “Fisterra” e que tamén foi froito, coma moitos outros dos compilados, da experiencia persoal no final do Camiño.

Alén do propio compilador, que anosou todos os poemas orixinais en castelán e as versións interpostas do éuscaro, varias persoas colaboraron na versión dos textos, moitos deles nunca traducidos ao noso idioma, así como se indica na anotación final Consuelo García Devesa, Yolanda López, Victoria Carande Herrero, David Miranda e Phil Davies traduciron do inglés, Carolin Bunke e Alberto de Frutos ou a propia Úrsula Heinze de Lorenzo desde o alemán, Emilio Araúxo do francés (tamén o poema da autora sueca) e Xesús González Gómez do catalán.

Pechan o volume dúas esclarecedoras contornas asinadas polas poetas Eva Veiga co título “Espellos de luz” e Rosalía Fernández Rial “Letras paxaro, palabra abisal”, quen reivindican con acerto as marcas do ecofeminismo que agroma na escrita e na posterior lectura desta antoloxía.

Máis unha vez o poeta fisterrán Alexandre Nerium foi quen de xuntar outro magnífico crisol de linguas e poéticas na adoración polas Fisterras, unhas máis simbólicas outras máis vivenciais, moitas delas a arrequentaren o noso patrimonio material e inmaterial, como xa antes na Ara do mar.

Como ben sinala a poeta de Cork, Eiléan Ní Chuilleanáin. “The word that is: Ends. / Land’s end. / The end. / Finis. Finis huius libri. / Fisterra” (“A palabra que é: Fin. / Fin da Terra. / A fin. / Finis. Finis huius libri. / Fisterra”).