No outono de 1992, nunha das recensións publicadas en A Nosa Terra, 538 (8 de outubro, 1992), coa epígrafe “A iteración da nostálxia”, ocupeime do poemario Este é o tempo do sal, de Xosé Manuel Millán Otero, poeta nado en Beluso (Bueu) en 1964 e que nos deixou este pasado día 29 de outubro de 2020. Coincidimos en actos culturais e literarios nos primeiros anos da década dos noventa e estimei moito a súa obra poética.
Que a Terra che seva leve, compañeiro Poeta.
Naqueles anos publiquei no desaparecido semanario nacionalista A Nosa Terra, como recollín nesta anotación, 44 recensións literarias, agás algunha excepción case todas elas sobre libros de poesía, no seu «Guieiro cultural» entre nº 324 (8 de outubro 1987) e o nº 611 (3 de marzo 1994) e escritas na denominada normativa de mínimos ou de consenso, que era maioritaria no semanario.
Grazas a un acordo técnico asinado entre a Fundación A Nosa Terra, que aínda mantén actividade na rede, e o Consello da Cultura Galega, a hemeroteca pódese consultar para lectura ou descarga nestas ligazón:
http://consellodacultura.gal/fondos_documentais/hemeroteca/coleccion.php?id=7523
Velaquí a reprodución do texto e dúas imaxes que recollen a publicación orixinal.
A iteración da nostálxia
Este é o tempo do sal, de Xosé M. Millán Otero
Nunha anterior recensión referenciavamos o livro A porta de lume, de Xesús Manuel Valcárcel (XI Prémio Esquio da Poesia) e no artigo de hoxe faremos o mesmo co accésit da devandita edición do certame, trata-se do poemário intitulado Este é o tempo do sal (Colección Esquio de poesia, 1992), da autoría de Xosé M. Millán Otero, primeiro livro deste autor novo, nado en 1964, e cunha poética ben definida e ao tempo ben diferenciada do percurso lírico de Valcárcel.
Como a este reseñador non lle correspondeu ser xúri pois desbotarei a inclinación por un ou outro volume pero si podo evindenciar a calidade de ambos e dous e constatar a madureza dunha poesia galega que é moito mais plural do que nos queren facer crer os mais dos críticos literários que dogmatizan polo país adiante.
Este é o tempo do sal vai introducido por un suxeridor prólogo de Bernardino Graña no que lembra como foi profesor do Millán nun instituto cangués e como comungan coa amizade de hoxe. Pero a introducción de Bernardino é moito mais que unha lembranza dos lugares en común, é toda unha completa intimación co texto, unha leitura que nos destapa moitos significados do poemário para rematar convídando-nos a entrar no livro e “descubrir, neste ano 92, onde cacarexan outros descubrimentos mais vergoñantes, menos íntimos e meos poéticos”.
Contodo velaquí uns apontamentos que completan esa visión totalizadora que pretendeu dar Graña dun poemário que se caracteriza por unha heteroxeneidade, ao noso parecer, que só posúe dous fios de engarce: a iteración da nostálxia no tocantes aos eixos temáticos e os procedementos repetitivos canto aos aspectos formais pois Millán adoita coller un verso e dar-lle senso simbolizador através dunha continuada reproducción do mesmo. Acontece isto en moitos dos textos polo que se deve intuir unha intencionalidade do autor no carácter anafórico que é sobexo para o que temos por costume.
Desde o primeiro poema que nos fala continuadamente de “reinventar un país”, nun dos textos mais ideoloxizados do livro, a iteración é unha constante. Asi ocorre no segundo poema, unha vigorosa defensa da Poesia, onde se repite “e que cando menos sobrevivan as palabras” e que logo nos explicita “porque en cada verso hai que enterrar un paraíso (…) porque en cada verso cómpre matar un rio”.
Esta série de textos introdutórios fecha-se con “Envio”, o primeiro de tres poemas que se apresentan con este encabezamento e que son do mellor celme poético do livro, con versos curtos que contradín a habitual longura do Millán e que teiman en falar coa amiga con signos do código mais íntimo, eis unhas palavras do segundo envio…
“quero que saibas que soñei até o mencer palabras miúdas / que en noites sen solpor soñaba dias”, e que rematan no terceiro dos envios por desxar “adormecerme con cóxegas na máis triste humidade”.
Na primeira parte do livro que Millán intitula “Será o futuro un canto antigo” é onde atopamos a meirande diversidade. O encabezamento é un deses versos simbolizadores que, curiosamente, se inclúe nun outro poema que aparecerá na segunda parte e que nos sirve de argumentación a maiores para evidenciar unha certa desorde que paira no livro.
Esta segunda parte comeza por interrogar-se o poeta ¿de onde veño?, pergunta á que dá moitas respostas posíveis como “dunha ficción a medio alzar, dun dia imperfecto, dun poema inconcluso herdado a desgana, dun cansazo antigo” ou “de amar / apaixonadamente/ cada palmo da terra que soubo dos meus pasos” di-nos finalmente.
Nesa diversidade e até desorde da que falamos, Millán deixa a preocupación pola orixe para facer un fermoso poema de amor cun léxico rico e moi de terras apegadas ao mar como son as do Morrazo e dille á amada que será “pélago ardente” ou “mar en calma” ou “espuma gaveando de improviso polas sabas” ou “rizón que me aperta area adentro” ou mesmo chega a dicer ̶ “quérote… illa distante”.
A seguir veñen unha série de textos que testemuñan homenaxes a Goethe, a Risco (non esquezamos que o Xosé M. Millán traballa nunha análise literária sobre este escritor de Nós) e ao poeta comunista peruano César Vallejo que, como ben sabe o leitor, é protagonista neste ano de moitos actos por ser o centenário do seu nascemento e para o que Millán ten unha “ledaíña amarga”.
“Virxe de Occidente” é o título da segunda parte do poemário onde temos a poética mais densa e cohesionada. Do primeiro ao oitavo texto hai unha ligazón temática, a nostálxia, que está en todo o livro pero dunha maneira moito mais evidente dentro desta segunda parte, e asi no primeiro poema xa temos “porque sóa ama quen ten nostálxia do horizonte” e no seguinte diríxe-se á nai para sinalar que “fuches para sempre… pátria íntima… onde arrombar a nostálxia e solagarse”. E nun outro dos poemas engade que “a nostálxia vén buscarnos coma unha nao fantasma”. De maneira que quizais tivesemos que falar dun só poema tal é a continuación que se mira nos textos fronte á heteroxénea formulación anterior.
Este é o tempo do sal completa-se cunha outra parte de esconxuros e duas (talvez) elexias, asegún di o próprio autor. As primeiras enchen as páxinas mais frouxas deste livro e, pola contra, as segundas son dunha forza inmensa e iso que ao Xosé M. Millán Otero estes dous textos finais dirán-lle moitas mais cousas do que a nós, por estar embazados coa emotividade. A elexia “para Edelmiro Costas, irmán que non coñeceu a dozura” ten un final no que sobran as nosas palavras… “sempre sempre sempre na tua morte sempre amando”.
A outra “por Rosa, in memoriam” xá nos deixa humedecidos pola dor dende os primeiros versos “E tamén vén a morte algunhas veces / e ousa entrarnos polos ollos, amodiño…”.
Este é o tempo do sal é un livro de poemas con moitos símbolos, mensaxes iterativas. O próprio encabezamento é un verso que se repite continuamente no primeiro dos esconxuros “este é o tempo do sal / da interxección das médias voces, do amor a médias”.
Xosé M. Millán Otero mostra-se-nos “coma quen escribe con cuspe e lingua o derradeiro poema / desesperadamente amando desamando esperadamente”, e o leitor despois do percorrido lírico terá esquecido por inteiro que se trata do seu primeiro livro de poemas porque terá a certeza de estar diante dunha poética madurecida aínda que por vezes haxa unha certa desorde impulsiva que nos luxa a sinceridade dos versos.
