Recensión a Sobre ruínas, de Xesús Rábade Paredes, en Grial 201

Nese mesmo último número, 201 (xaneiro, febreiro, marzo do 2014), de Grial, Revista Galega de Cultura, que acaba de chegar ás librarías e que tamén se pode adquirir en edición dixital na propia páxina da Editorial Galaxia, eu propio asino unha longa recensión de Sobre ruínas de Xesús Rábade Paredes (Alvarellos Editora, 2013), que recibiu o premio ao mellor libro de poesía do pasado ano na Noite da Edición da Asociación Galega de Editores.
Velaquí o meu texto:
Poemas para o combate nun tempo de vencidos e derrotas
Sobre ruínas
Xesús Rábade Paredes
Santiago de Compostela: Alvarellos Editora, 2013, 104 páxinas
Toda unha definición deste volume o subtítulo co que se anuncia na páxina web de Alvarellos Editora (Poemas para o combate nun tempo de vencidos e derrotas) e que non aparece por ningures na edición impresa. Na longa traxectoria do autor, Xesús Rábade Paredes (Seixas, Cospeito, 1949), nunca estivo oculta a súa querencia pola liña cívica, social ou política, pois todas tres son etiquetas ao uso, xa for na súa narrativa ou na súa poesía. Tamén facía parte da inxustamente deostada antoloxía de Mª Victoria Moreno, Os novísimos da poesía galega (1974), que foi cualificada de “poesía epigonal de Celso Emilio Ferreiro” cando os seus valores sobranceaban esa acoutación. E André Breton, Gramsci, Marx ou Mao son referentes do manifesto que abre o libro do colectivo Cravo fondo (1977). Daquela, Rábade Paredes nunca deixou de estar aí.
Unha fermosa fotografía de Helena Villar Janeiro dunha casa en ruínas da Aldea Vella de Abuín (Rianxo) antecede a este Sobre ruínas (2007-2013), que se abre cun Limiar da súa filla María do Crebreiro quen lembra a estirpe que a fixo nacer tamén a ela ao mundo da poesía. E deseguida unha cita introdutoria de Doris Lessing, que finou días despois de se imprimir este libro, que di «Vivimos sempre dentro das ruínas» e que ben puido inspirar a xénese do título.
O volume está estruturado en catro partes ben diferentes. A primeira «Poética(s)», que xunta 9 poemas, principia e remata en excelentes sonetos (Rábade é un sonetista de altura e oficio) que explicitan a vontade da escrita, nomeadamente o último «Da razón do cantor». Metapoesía á mantenta que nos fala dos soños do poeta, das súas intencións e da identificación coa vida dun pallaso. Son versos que procuran desvelar e hainos ben potentes nese senso, velaí O teu primeiro oficio é transgredir ou E un escribe, resiste e vive ao raso ou aqueloutros que evidencian o compromiso co idioma: Percuro as marxes. Busco / espazo onde escribirme / na lingua que ha durar mentres eu dure.
Nos 17 poemas da segunda parte, «Soñar no exilio», réndese contas desde o primeiro texto e desde o primeiro verso co exilio e coa distancia que afasta o Norte e o Sur. A voz poética deriva aínda en máis contundente e transgresora, mesmo pouco complacente con actitudes que non se comparten, se cadra pola impostura: Nin que aborrezo a Walcott e amo os seus poemas. Un verso que pode translucir certa decepción persoal co endeusamento do poeta caribeño na súa presenza en 2001 en Compostela, convivado polo Pen Clube de Galicia.
Canda outras referencias ao exilio, como no poema «Palestina» xa publicado con anterioridade, os versos visitan os «Nomes íntimos», desde a microtopinimia dos lugares chairegos de Trasparga, o chan nativo, até os altos da Muralla de Lugo, e os nomes das valgadas e dos montes que enchen a «Lección elemental» onde Os trinta mil quilómetros cadrados / que mide o meu país / valen por todo un mundo.
Unha beleza íntima unida aos recordos da infancia, á nai e ao pai, aos avós emigrados desde Valverde e Mondoñedo a Santiago de Cuba, mais tamén ao arado, ao gando, ao pantrigo, ás cantigas populares, ás friaxes de moitos invernos con botellas de auga quente ou ladrillos roxados… (¡Canto doe a memoria!), e que serve para tomar partido a carón dos pobres de mundo e da súa dor. E, do mesmo xeito que Celso Emilio ou Manuel María, identifica ben os inimigos do pobo nos ladróns das finanzas, na banca ou nos gobernos rendidos, ao tempo que hai un certo resaibo contra ese mesmo pobo que ás veces tamén os aplaude ou os vota. Poesía para un tempo de indignación individual e colectiva e coa voz de Billie Holiday ou os sons de Miles Davis como banda sonora.
Se no último poema desta parte xa se menta a Manuel Antonio como nauta meu de interiores singraduras, os 13 poemas do terceiro bloque «Recadeiros de luces e sombras» constitúen un diálogo metapoético no que reivindica as súas lecturas máis devotas. Tanto é así que no inicio outro excelente soneto, «Contrapenélope», dálle resposta á coñecida composición de Díaz Castro. E neses poetas recadeiros están tamén Rosalía de Castro, Cunqueiro, Pimentel ou os vellos amigos xa finados Avilés de Taramancos («Lomba de Taramancos») e Uxío Novoneyra («Courel pola Seara») da nosa banda e Dante, Leopardi, Rilke, Poe, Cernuda ou a narradora Virginia Woolf da banda de fóra. O culturalismo é evidente, mais non semella traído ao chou, senón ben enraizado nos poemas.
E sen esquecermos novamente fíos comúns como a microtopinimia chairega, ben abondosa no final de «Esteos da memoria», ou a lembranza da nai e do pai («Todas as nais», «Evocación do pai», onde chega a dicir: Púxome moita escola / no oficio da escritura sen sabelo).
Co mesmo encabezamento que o libro, a cuarta parte xunta 23 poemas. De novo un soneto introduce a «Expoliación» sufrida por lugares da nosa civilización clásica. Agora a dición bota moita man das referencias históricas, que se alongan até o franquismo e a represión (velaí versos con títulos ben preclaros coma «Memoria», «Paseado», «20 de novembro», «Pretérito de sombras» ou «Recóllovos na lama»). Porén, o cumio do lirismo está na evocación doutras ruínas, as da casa e dos eidos paternos e coa presenza espiritual aínda dos avós, así resulta magnífica a escrita destas lembranzas en «Reverso», «Voces», «Terra de hai pouco» (que remata Foi dominada a fraga e racionada a chuvia xa desde os trasavós), «Ladrar contra o silencio», onde o verso só os cans me recoñecen reescribe máis unha vez o retorno de Ulises ou «Vimos de atrás», que rende homenaxe ás nais descalzas que estrullaron a terra. A nostalxia apodérase do estro poético, por iso non é estraño que sexan convocados Hölderlin e novamente Rilke.
Versos desde a ollada dos meninos contra as políticas belicistas de Bush no Iraque e de Putin en Chechenia serven para chegarmos aos dous poemas finais «Fisterra», breve e contundente na súa enunciación, e «Estirpe», onde sobrancea o léxico mariñeiro, acaso xustificado na comuñón que manteñen coa ribeira rianxeira desde hai uns anos o chairego e a poeta Helena Villar Janeiro. Esta simbiose tan gozosa entre a requintada lingua de terra adentro e outras palabras máis propias de Manuel Antonio e doutros poetas do mar pon o ramo a este Sobre ruínas (2013), unha lectura necesaria para estes tempos de dúbidas, porque «La poesía no miente nunca, es una realidad incuestionable» como dicía non hai moito Antonio Gamoneda.
Miro Villar