(Eugenio Montale, 1970. Fotografia de Ugo Mulas. Monterosso al Mare)
Tal e como relataba nas súas crónicas o xornalista e viaxeiro Xosé Ameixeiras, na «Viaxe ao noroeste de Italia (Lombardía, Piemonte e Liguria)», organizada polo Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom) que preside Xosé María Lema Suárez e artellada tamén por Chus Barbeira Pose, unha característica que singulariza estas xeiras son as denominadas «aulas móbiles», aproveitando as moitas horas de autobús para palestras sobre os máis diversos saberes: arte e arquitectura, historia, economía e sociedade, literatura, música, xeoloxía…
Nesta xeira a guía que se dispoñibilizou para os viaxeiros e as viaxeiras incluía na súa versión dixital a miña achega intitulada «Cinque Terre e Genova na poesía de Eugenio Montale (1896-1981), premio Nóbel en 1975», un dos meus poetas de cabeceira. Para a súa preparación botei man sobre todo da obra Poesía completa. Eugenio Montale. Traducción, prólogo y notas de Fabio Morábito. Galaxia Gutenberg/Círculo. de Lectores. Barcelona, 2006.
Alén de recoller de maneira breve unha serie de datos significativos sobre a súa biografía, escribín a versión galega (ás veces algo afastada da castelán de Fabio Morábito) dunha escolla de poemas sobre o territorio que iamos visitar. Velaquí a primeira parte referida a Cinque Terre, espazo recoñecido como Patrimonio Mundial da Humanidade. As fotografías son de autoría propia.
(…)
Tamén coñece en Firenze as dúas mulleres fundamentais da súa vida: Drusilla Tanzi («Mosca», para as amizades), coa que casa, e Irma Brandeis, norteamericana estudosa de Dante, con quen mantivo unha relación tormentosa que inspirou boa parte de Le occasioni (As ocasións) [1928-1939] e La bufera e altro (A tormenta e algo máis) [1940-1954]. (Nota de meu: Por certo, o título da primeira parte deste libro é Finisterre (1943), que se publicara como fascículo con textos dos primeiros anos da segunda guerra mundial, polo que debe tratarse dun uso metafórico ou simbólico do topónimo como apocalipse, no dicir da maioría da crítica. Na cuarta parte deste mesmo libro tamén fala da Fisterra bretoa, nun poema intitulado
Verso Finistère
Col bramire dei cervi nella piova
d’Armor l’arco del tuo ciglio s’è spento
al primo buio per filtrare poi
sull’intonaco albale dove prillano
ruote di cicli, fusi, razzi, frange
d’alberi scossi. Forse non ho altra prova
che Dio mi vede e che le tue pupille
d’acquamarina guardano per lui.
Cara a Finistère
Cos bramidos dos cervos na chuvia
de Armor o arco do teu cello apágase
na escuridade para logo se filtrar
na revocadura albar onde xiran
rodas de bicicletas, fusos, foguetes, flocos
de árbores sacudidas. Quizais non teño outra proba
de que Deus me ve e que me mira
coas túas meniñas de augamariña.
*Armor: nome céltico da Bretaña
POEMAS ONDE CITA LUGARES DE CINQUE TERRE OU DE GENOVA
A poesía de Eugenio Montale non é descritiva nunca e a crítica adoita considerar que é “hermética” ou “pouco transparente”. Aínda que baseándome nas propostas do tradutor Fabio Morábito propoño estas versións galegas da miña autoría (con bastantes mudanzas) dos poemas que teñen máis relación cos espazos xeográficos de Cinque Terre e Genova, segundo indica Fabio nas súas notas.
(Portovenere: localidade da costa de Liguria, a un paso de La Spezia. Non fica lonxe de Monterosso, onde a familia de Montale tiña o costume de veranear)
Portovenere
Là fuoresce il Tritone
dai flutti che lambiscono
le soglie d’un cristiano
tempio, ed ogni ora prossima
è antica. Ogni dubbiezza
si conduce per mano
come una fanciulletta amica.
Là non è chi si guardi
o stia di sé in ascolto.
Quivi sei alle origini
e decidere è stolto:
ripartirai più tardi
per assumere un volto.
Portovenere
Alá emerxe o Tritón
das ondas que lamben
as soleiras dun templo
cristián, e cada hora próxima
é antiga. Cada dúbida
lévase da man
como unha rapaciña amiga.
Alá non hai quen se mire
ou estea á escoita de si propio.
Aquí estás nas orixes
e decidir é insensato:
máis tarde partirás de novo
para asumir un rostro.
Do libro Ossi di seppia (Ósos de sepia) [1920-1927]
(Tellaro é unha pequena localidade na costa ligur, preto de Monterosso, lugar de veraneo da familia de Montale)
Verso Tellaro
… cupole di fogliame da cui sprizza
una polifonia di limoni e di arance
e il velo evanescente di una spuma,
di una cipria di mare che nessun piede
d’uomo ha toccato o sembra, ma purtroppo
il treno accelera…
Cara a Tellaro
… cúpulas de follaxe das que agroma
unha polifonía de limóns e de laranxas
e o veo evanescente dunha escuma,
dun talco de mar que ningún pé
de home tocou ou semella, mais infelizmente
o tren acelera…
Do libro Altri versi (Outros versos) [1972-1980]
(VELLOS VERSOS. Os lugares mencionados no poema, como son a illa de Tino e as localidades de Corniglia e Vernazza, pertencen a esa parte de Liguria coñecida como Cinque Terre, onde a familia Montale posuía unha casa de veraneo na vila de Monterosso)
Vecchi versi
Ricordo la farfalla ch’era entrata
dai vetri schiusi nella sera fumida
su la costa raccolta, dilavata
dal trascorrere iroso delle spume.
Muoveva tutta l’aria del crepuscolo a un fioco
occiduo palpebrare della traccia
che divide acqua e terra; ed il punto atono
del faro che baluginava sulla
roccia del Tino, cerula, tre volte
si dilatò e si spense in un altro oro.
Mia madre stava accanto a me seduta
presso il tavolo ingombro dalle carte
da giuoco alzate a due per volta come
attendamenti nani pei soldati
dei nipoti sbandati già dal sonno.
Si schiodava dall’alto impetuoso
un nembo d’aria diaccia, diluviava
sul nido di Corniglia rugginoso.
Poi fu l’oscurità piena, e dal mare
un rombo basso e assiduo come un lungo
regolato concerto, ed il gonfiare
d’un pallore ondulante oltre la siepe
cimata dei pitòsfori. Nel breve
vano della mia stanza, ove la lampada
tremava dentro una ragnata fucsia,
penetrò la farfalla, al paralume
giunse e le conterie che l’avvolgevano
segnando i muri di riflessi ombrati
eguali come fregi si sconvolsero
e sullo scialbo corse alle pareti
un fascio semovente di fili esili.
Era un insetto orribile dal becco
aguzzo, gli occhi avvolti come d’una
rossastra fotosfera, al dosso il teschio
umano; e attorno dava se una mano
tentava di ghermirlo un acre sibilo
che agghiacciava.
Batté più volte sordo sulla tavola,
sui vetri ribatté chiusi dal vento,
e da sé ritrovò la via dell’aria,
si perse nelle tenebre. Dal porto
di Vernazza le luci erano a tratti
scancellate dal crescere dell’onde
invisibili al fondo della notte.
Poi tornò la farfalla dentro il nicchio
che chiudeva la lampada, discese
sui giornali del tavolo, scrollò
pazza aliando le carte –
e fu per sempre
con le cose che chiudono in un giro
sicuro come il giorno, e la memoria
in sé le cresce, sole vive d’una
vita che disparì sotterra: insieme
coi volti familiari che oggi sperde
non più il sonno ma un’altra noia; accanto
ai muri antichi, ai lidi, alla tartana
che imbarcava
tronchi di pino a riva ad ogni mese,
al segno del torrente, che discende
ancora al mare e la sua via si scava.
Vellos versos
Recordo a bolboreta que entrou
pola fiestra entreaberta na tarde neboenta
da costa recollida, lavada
polo irado transcorrer da escuma.
Movía todo o ar do crepúsculo a un frouxo
declive palpebrexar do trazo
que divide auga e terra; o punto átono
do faro que refulxía
nas rochas do Tino, cerélea, tres veces
a se dilatar e se apagar nun outro ouro.
Miña nai estaba a carón de min sentada
cabo da mesa estrada polas cartas
do xogo levantadas por parellas
como pequenas tendas para os soldados
dos netos xa afastados polo sono.
Abríase impetuoso desde o ceo
un nimbo de ar xélido, diluviaba
sobre o niño enferruxado de Corniglia.
Despois foi a escuridade plena, e do mar
un estrondo baixo e continuo como un longo
concerto regulado, e o inchar
dunha ondulante palidez alén da sebe
recortada dos pitósporos. No breve
oco do meu cuarto, onde a lámpada
tremía dun esfiañado fucsia,
penetrou a bolboreta, cara á pantalla
achegouse e as doas que a envolvían
sinalando os muros con reflexos sombrizos
tal coma frisos estarreceron
e sobre o encalado corre nas paredes
un feixe autónomo de delgados fíos.
Era un insecto horrible co bico
agudo, os ollos envoltos como dunha
avermellada fotosfera, no dorso a caveira
humana; e daba, se unha man
tentaba agarralo, un agre asubío
que espavorecía.
Bateu xordo varias veces sobre a mesa,
Volveu bater contra os vidros pechados polo vento,
e por si soa atopou o camiño do aire libre,
e perdeuse nas tebras. Desde o porto
de Vernazza as luces eran os trazos
esborranchados pola crecida das ondas
invisibles ao fondo da noite.
Despois retornou a bolboreta ao nicho
que pechaba a lámpada, descendeu
sobre os xornais da mesa, revoando
ás toas abaneou as cartas –
e foise para sempre
coas cousas que pechan nun círculo
seguro como o día, e a memoria
que crece por si mesma, únicas vivas
dunha vida que dispar se soterra: xunto
cos rostros familiares que hoxe perde
non xa co sono senón co aburrimento;
preto dos antigos muros, das praias, da tartana
que embarcaba
troncos de piñeiros a bordo todos os meses,
da pegada do torrente, que descende
aínda cara ao mar e escava o seu camiño.
(pitósporos* ou Azahar da China)
Do libro Le occasioni (As ocasións) [1928-1939]