Recensión a Tempo de exilio, de Joseba Sarrionaindia, en Grial 205

Nese mesmo último número, 205 (xaneiro, febreiro, marzo do 2015) de Grial, Revista Galega de Cultura, en papel nas librarías ou en edición dixital desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino nesa mesma sección intitulada «O espello das letras» aínda unha outra recensión intitulada «Antoloxía dunha odisea», desta volta para analizar máis polo miúdo a antoloxía Tempo de exilio (Faktoría K de Libros, 2014), de Joseba Sarrionaindia, en tradución do éuscaro de Isaac Xubín. Velaquí:
Antoloxía dunha odisea
Tempo de exilio
Joseba Sarrionaindia
(Tradución do éuscaro de Isaac Xubín)
Faktoría K de Libros, colección Tambo, 264 páxinas
O filólogo vasco Joseba Sarrionandia (Iurreta-Durango, 1958) é autor dunha prolífica obra nos eidos da poesía, do ensaio, da narrativa, da literatura infanto-xuvenil e tamén guionista de banda deseñada e recoñecido tradutor. Porén, parte da súa notoriedade debeuse en ocasións a un motivo extraliterario, pola súa sonada fuxida o 7 de xullo de 1985 do cárcere de Martunene, onde cumpría sentenza por pertenza a Euskadi Ta Askatasuna, oculto nos bafles do equipo de música do cantautor Imanol que dera un concerto para os presos. Moitos de nós coñecimos a peripecia pola popular canción «Sarri, Sarri» do mítico grupo do denominado «Rock radikal» vasco Kortatu. Nesta primavera, coa prescrición da súa condena, regresará por vez primeira ao País Vasco para pronunciar dúas conferencias literarias, convidado pola Universidade de Mondragón.
Na súa ampla obra está ben presente a nosa literatura. Así, o crítico Jon Kortázar salienta a influencia na súa narrativa, entre outros autores, de Cunqueiro e de Méndez Ferrín, nomeadamente dos seus relatos artúricos e o propio autor ten confesado tamén a lectura de Castelao ou de Ánxel Fole. Na súa poesía, alén do propio Ferrín, confirma o seu interese Poemas náufragos. Galegoz heldutako poemak (Poemas chegados en galego), editado por Susa o Día das Letras galegas de 1991, en colaboración coa A. C. Rosalía de Castro e o Fato Cultural Daniel Castelao de Trintxerpe, pola mediación de Xosé Éstevez. Neste volume Sarrionaindia, daquela no cárcere do Puerto de Santa María, traduciu ao éuscaro poemas de Manuel Antonio, Amado Carballo, Cunqueiro, Iglesias Alvariño, Pimentel, Seoane, Celso Emilio Ferreiro e Manuel María. Tamén lle interesou a poesía portuguesa, sendo tradutor de Pessoa ou do brasileiro Manuel Bandeira.
Pola contra, até hoxe a obra de Sarrionaindia apenas foi traducida á nosa lingua. Lonxe está a versión de Atabala eta euria (Chuva e tamboril) que realizou Tareixa Hernández Adeba en 1986 e con escasa fortuna editorial. O poeta Isaac Xubín, tradutor do volume que nos ocupa, con subvención do Instituto Vasco Etxepare, xa versionara uns poemas seus na antoloxía Sete poetas vascos. Alén da fronteira (2012), tamén na mesma colección Tambo da Faktoría K de Libros, que recibira o Premio Luís Tobío da Asociación Galega de Editores.
Desta volta, dise na lapela que con Tempo de exilio «Joseba Sarrionaindia ofrécenos aos galegos a primeira escolma da súa poesía que vén a lume nunha lingua distinta do éuscaro orixinal». En edición bilingüe éuscaro-galego, os poemas aparecen estruturados en dez partes con cadanseu epígrafe, que non se corresponden na maioría con títulos da obra poética do autor.
Así, «Fillos da madrugada» correspóndese co título dunha canción de José Afonso, da que se reproducen os dous primeiros versos, e xunta media ducia de poemas que van desde a sinxeleza e o preciosismo formal de «Aves errantes» até a complexidade argumental de «Xogo», mais co fío en común da memoria sobre a infancia e sobre a terra natal, nun sentimento de saudade agrandado polo exilio. Sobrancean algunhas chiscadelas filosóficas, os diálogos coa poesía de Hölderlin ou a recreación de contos clásicos.
«Hnuy illa nyha majah yahoo» non se trata de vasco, «senón a frase que Gulliver, expulsado do país dos houyhnhnms, escoita mentres a chalupa abandona a costa», xa dera título a unha antoloxía en éuscaro que xuntaba a súa produción entre 1985 e 1995. Aquí xunta once poemas que teñen moito a ver coa cita de Vítor Hugo que os antecede Exilium vitam est (A vida é exilio). Ao lector/a halle sorprender a contundencia na descrición poética do exilio, co paso da muga ou fronteira, mais tamén dos xuízos previos, da prisión e da tortura. Nesta última cuestión é arrepiante a crueza do poema «Literatura e revolución» no que as numerosas referencias literarias explícitas (que lle importa ao mozo torturado se o poeta / é ou non um fingidor) dialogan coa sordidez de lugares como os calabouzos de Intxaurrondo ou dos métodos de personaxes como o comisario Ángel Martínez. Cabo deles, poemas que botan man máis unha vez da memoria, colectiva e individual, como os magníficos «Proxecto de comunidade» ou «Gústame escribir con zume de limón» con versos deste xorne: Gústanme eses carreiros feitos / por camiñantes / e por vellos carros de bois para camiñantes / e para vellos carros de bois…
«O mundo é largo e alleo», coincide co título dun libro sobranceiro do peruano Ciro Alegría a quen reivindica e reescribe nun poema co mesmo epígrafe, que se une a outros catorce poemas de moito oficio na elaboración, onde non faltan as homenaxes aos cantores que lle puxeron letras aos seus versos: Mikel Laboa e Ruper Ordorika. E tamén aquí atopamos un longo poema escrito por Sarrionaindía en portugués «Propostas para a definiçao do exílio». A cuestión nacional (velaí o poema «Sabedes o que é o noso País?») e as derivadas do desterro seguen a ser liñas dominantes.
Idénticos fíos entrelazan os oito poemas de «Os nosos devanceiros e os fillos dos fillos dos fillos», onde rende homenaxe a José Bergamín, dramaturgo e poeta da xeración española de 1927, quen nos seus últimos anos abrazou a causa dos abertzales. Nesta parte salientan os textos metapoéticos como «A causa perdida da poesía» ou «Linguae Vasconum Primitiae», cheos de ironía e de sarcasmos: Cando me preguntou pola poesía vasca / díxenlle que os vascos / non len poesía (…) semella que ven a ETB.
O lectorado galego non será indiferente aos sete poemas de «Nós mariñeiros» que se abre co verso de Manuel Antonio Encheremol-as velas c’a luz náufraga d’a madrugada. Unha excelente poética da épica mar e dos oficios do mar, con textos como «Construción naval» que moito nos recorda o poema «Na outra banda do mar constrúen o navío» do noso Avilés de Taramancos. E onde non podía faltar un poema sobre o mito de Ulises, que reconverte en heroe vasco, co nome do primeiro conde de Bizkaia: «Ulises? Ulises dis? Eu non son Ulises! Son Jaun Zuriano, que regresa a Elantxobe».
Se esta parte remata cun diálogo con Mallarmé, a seguinte «Mercado negro», dez longos poemas, ábrese con cita de Rimbaud, co que dialoga máis adiante noutro texto, e un abraiante e provocador poema «A poesía está morta pero eu non fun». Tamén debe repararse en «Malos tempos» na intertextualidade con Bertolt Brecht ou no acedo humor de «Lixoloxía».
As tres partes intituladas «Monógamos imperfectos», «Celas que non quedaron baleiras», en diálogo con Gramsci, e «Mortos» reiteran temáticas xa exploradas, aínda que mudando a perspectiva da voz poética e a escolla formal. Con todo, cómpre deterse no poema «Chega a vida e ten os teus ollos», inspirado polo célebre verso de Cesare Pavese. E resultan sobrecolledoras a descrición dun soño dunha presa no poema en prosa «Espertares» ou a do método de tortura malfadadamente coñecido como «Bañeira».
Mención á parte merecen as sete «Cancións imaxinarias», título tomado dun verso de Nicanor Parra, que pechan o libro, singulares desde o punto de vista formal, ao incorporaren biografías de personaxes. Fixeron parte todas elas como letras do disco Memoriaren mapan (2006) de Ruper Ordorika.
Estas cancións poñen ramo a un volume que se presenta como a antoloxía dunha odisea e que pretende resumir unha obra poética e unha biografía militante abondo incardinada nos versos escollidos. Poesía belixerante, que diría o noso Celso Emilio, mais tamén culturalista (sen excesos) e con forte preocupación estética.