Xoán Xosé Fernández Abella in memoriam

Na mañá do 17 de agosto, Día da Galiza Mártir, deixounos o amigo poeta Xoán Xosé Fernández Abella (Monforte de Lemos, 1933 – Teo, 2023) a piques de facer os noventa anos.

Días antes atopeino pola rúa paseando co seu fillo na contorna do Museo do Pobo Galego e malia a súa crebada saúde coa súa sempiterna afabilidade díxome que ía marchar a Ortigueira onde tiña familia e falamos de que en setembro ou outubro había presentar a edición dun caderno poético da súa autoría e a ver se podíamos combinar para un café. Xa non vai ser. Unha mágoa profunda.

Abella, como o coñecíamos, era presenza habitual nas conmemoracións da memoria histórica (nomeadamente nos actos de lembranza dos asasinatos de Alexandre Bóveda e de Ánxel Casal) e tamén en moitos outros sarillos poéticos, sempre coa súa afabilidade e humildade por diante.

A imaxe que acompaña esta anotación (da esquerda á dereita Xoán Xosé Fernández Abella, Henrique Neira, Diana Pastoriza, Xosé Manuel Lobato e eu propio) testemuña unha desas ocasións que propiciaron o noso encontro. Corresponde ao lanzamento do libro Pico Sacro. Ferido polo lóstrego e a lenda (Alvarellos, 2017) na Libraría Ler (Santa Comba) o 27 de abril de 2018.

Tamén reproduzo de novo nesta bitácora unha vídeo-gravación que Diana Pastoriza dispoñibilizou para o público nunha anotación do seu poético e moi recomendable blogue Palabras da man ao corazón, o día 2 de maio, na súa crónica do lanzamento baixo a epígrafe «An Afternoon of Words: Book Launch of Pico Sacro. Ferido polo lóstrego e a lenda» e tamén na súa canle de youtube Diana Pastoriza.

Abella, amador dos sonetos coma min, leu coa súa voz vagarosa un ecopoema da súa autoría que reproduzo deseguida in memoriam.

Que a Terra che sexa leve, caro amigo Poeta!

Pico Sagro

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra,

sempre sinalando ó alto,

como as almas auténticas

queren o alto, o mellor,

a prol da Patria galega!

Nunca xamáis se consintan

os perigos das canteiras,

nin aeroxeneradores

que contra a túa fauna atentan,

e incluso contra a túa flora

e a túa beleza inmensa.

Para ti a protección

permanente e máis intensa.

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra,

e milagre dos milagres,

e das máis fermosas lendas!

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra!

Xoán Xosé Fernández Abella (Monforte de Lemos, 1933)

Inédito. Os Tilos, 6 de xuño de 2016

Publicado en Obituarios, Poesía | Deixa un comentario

Que a Terra che sexa leve, Pólvera

(Fotografía de Manuel Álvarez que acompaña o poema «Pólvera» do libro Gameleiros (2002), en fermosa edición xa descatalogada por Xerais)

Recibo unha sentida mensaxe do amigo guardés Manuel Álvarez:

«O noso amigo Jesús Martínez González Pólvera, da estirpe curtida e salgada dos mariñeiros da Guarda e da nosa familia do libro Gameleiros da que el forma parte para sempre, deixounos a semana pasada.
Acompaña así a Carioca, Chelino, Quinón, Santamaría, Pela
Saúde e apertas,

Triste nova. Condolencias aos seus. Que a Terra lle sexa leve a este home do Mar!


“PÓLVERA”


No mar medran froiteiras e as mans do mariñeiro,
mans de ferro, con fendas salgadas do traballo,
collen xurelos de ollos cegos e escamas tona
de prata, que relocen en cestos de esperanza;
mentres o home interroga xa o día de mañá.

Publicado en Fotografía, Obituarios, Poesía | 1 comentario

O nariz de Fiz no «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria» da Editorial Galaxia

A reedición (ou edición revisada) da novela infantil O nariz de Fiz, publicada na colección Árbore da Editorial Galaxia, é un dos libros que se inclúen no «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria», presentado así na páxina da editora.

Galaxia publica o seu «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria»

Sara Valcárcel. Xullo 28, 2023

O presente Catálogo de lecturas recomendadas para educación primaria de Editorial Galaxia quere proporcionar ás mestras, mestres, bibliotecarias e bibliotecarios dos centros escolares galegos e responsables dos clubs de lectura, unha selección de obras de referencia para o fomento da lectura na nosa lingua, a educación literaria e a comprensión lectora.

Na actualidade, o maior peso da formación dos futuros lectores e falantes da nosa lingua recae nos centros de ensino, polo que tentamos con esta guía facilitar o traballo dos educadores e educadoras. Mais tamén os pais e nais poden acudir a el para procurar lecturas para os seus fillos e fillas.

Unha selección de libros con algúns dos autores e autoras mías senlleiros da nosa LIX: Antía Yáñez, Carlos Labraña, An Alfaya, Paula Carballeira… Un feixe de historias atraentes para a rapazada e ilustrados con mestría e agarimo por algúns dos mellores ilustradores e ilustradoras da nosa terra: Luz Beloso, Fonso Barreiro, Eli García, Kristina Sabaite, Víctor Rivas ou Blanca Millán.

O catálogo organízase por idades, mais dun xeito flexible pois, a capacidade lectora de cada neno ou nena varía en función de moitos factores. Indícanse tamén os temas de referencia de cada libro: a diversidade, a familia, as diferenzas sociais, a tolerancia, a amizade, os trastornos do desenvolvemento, ao solidariedade, a identidade de xénero…

Ofrécense libros das temáticas e os xéneros máis variados, poesía, teatro, novela e xogos coa lingua. Cada lector ou lectora poderá atopar aquí un libro que o marcará para sempre e co que principiará a súa andaina polos vieiros da lectura.

Ademais, na web de Editorial Galaxia, tanto no apartado de materiais https://editorialgalaxia.gal/os-materiais/ como na ficha específica de cada un dos libros deste catálogo, a partir de setembro haberá unha detallada guía didáctica con exercicios, comentarios, recomendacións e actividades para os lectores e lectoras.

Bo verán a todas e todos e boas lecturas!

Publicado en Infantil | Deixa un comentario

Recensión a Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, en Grial 238

No último número, 238 (abril, maio e xuño do 2023) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «As derradeiras leccións dos mestres», unha recensión ao ensaio de investigación histórica Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, que reelabora un texto publicado antes en Que pasa na Costa.

Este número 238 centra os seus contidos monográficos no sexaxésimo aniversario de tres fitos: a Fundación Penzol, a revista Grial e o Día das Letras Galegas, baixo o título «1963. O ano do prodixio», coa coordinación de Francisco Castro, que asina o texto introdutorio coa epígrafe «Un triángulo para un país»; «A Fundación Penzol: 1963-2023. Notas para un novo aniversario», que asina Xosé Manuel Dasilva; «O Resurrection Fest das Letras», da xornalista Ana Abelenda e «Francisco Fernández del Riego, a Fundación Penzol e o grupo cultural O Castro. Notas para unha aclaración», de Francisco Domínguez.

A seguir María López Sández publica «60 anos da revista Grial (1963-2023)» unha ampla «Conversa con Víctor F. Freixanes, Henrique Monteagudo e Xosé Manuel Soutullo».

Na sección «Temas do noso tempo» aparece o artigo «A intelixencia artificial no gume da navalla», de Minia Monteagudo Vilavedra. E na sección «Ciencia e Técnica» o artigo «Descifrando o comportamento humano a través da sociolingüística en Galicia», que asina Jorge Mira Pérez.

Logo na sección de «Historia e memoria» un texto de Santiago Guerra Fernández sobre «O papel dos intelectuais orgánicos no movemento nacional galego. Un chamamento á acción».

A seguir na sección «Documentos» Xosé Manuel Dasilva asina a achega «Dúas antoloxías inéditas de X. Alonso Montero e X. L. Méndez Ferrín».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración dun novo autor Alexandre Plaza Poutás, e a poética uns textos inéditos da autoría de Xavier Rodríguez Baixeras.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Dez anos de Ulises en galego. Unha digresión necsaria. Pódese vivir sen ler o Ulises?», que asina Xabier Queipo e «Manuel Murguía e a lírica galegoportuguesa», de Xabier Ron Fernández.

A maiores na sección «Lingua» Hellen Cristina Picanço Simas escribe sobre «As línguas indígenas do Brasil. Uma proposta de planejamento lingüístico» e tamén sobre a nosa lingua na sección «Debates» Henrique Monteagudo asina «Nos 40 anos da Lei de normalización lingüística. Cómpre virar o rumbo».

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Xerusalén, Entre o conflito e os oasis», da autoría de Ana Cabaleiro.

A escritora Fina Casalderrey asina unha «Autopoética» na sección de «Literatura infantil e xuvenil».

Na sección «Feminismos» Patricia Faraldo escribe sobre «Reforma e contrarreforma dos delitos sexuais: un camiño de ida e volta» e Miguel Vieito Villar asina «Reflexións sobre vulnerabilidade, violencia e patriarcado».

Pecha o volume as seccións «Arte» co texto «Francisco Fernández del Riego. A colección dun defensor da arte galega» que asina Beatriz Liz de Cea e «Música» co texto «5o anos de Fuxan os Ventos» que asina Fernando Fernández Rego.

Velaquí o contido da miña recensión:

As derradeiras leccións dos mestres

Os mestres mortos daquel verán

Narciso de Gabriel

Vigo: Galaxia, 2023, 248 páxinas

O pedagogo e catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel vén de publicar un estudo de investigación intitulado Os mestres mortos daquel verán (Galaxia, 2023), cuxo título parafrasea como homenaxe a novela de Carlos Casares Os mortos daquel verán. Narciso de Gabriel, que segue o camiño encetado na súa anterior obra de divulgación da nosa memoria histórica democrática e republicana Vermellos e laicos (Galaxia, 2021), compila desta volta as tráxicas biografías de doce docentes galegos represaliados polo franquismo, agás o derradeiro asasinado nun masacre perpetrado pola Gestapo, policía política do estado nazi.

O volume, que reproduce na cuberta o fermoso “Monumento aos represaliados da represión franquista” que instalou o lembrado Isaac Díaz Pardo no coruñés Campo da Rata, ábrese cun Limiar onde se cita con exhaustividade a extensa nómina de mestres e mestras que foron asasinados entre os anos 1936, en maior número, e 1941, con idades que abranguían desde os 23 anoas de Enrique Alonso Teijeiro e os 60 de Juan García Niebla.

Oito deles foron executados despois de xuízos carentes de toda lexitimidade e garantía. Outros trece, once homes e dúas mulleres, xa foran paseados tamén en 1936, sen necesidade de representaren ningunha pantomima de xuízo previo condenatorio á máxima pena. E aínda tres máis habían morrer a consecuencia das malleiras e torturas sufridas na súa arbitraria detención, o que levaría a outros dous a se suicidaren antes de caer nas mans dos franquistas.

Deseguida o autor escribe en dez capítulos as sucintas biografías dalgúns deses mestres e mestras represaliados, centrándose en doce persoas concretas, dez homes e dúas mulleres, aínda que ás veces no capítulo poden aparecer referencias explícitas a outros que tamén sufriron a barbarie franquista, e que se presentan en orde cronolóxica da data da súa morte violenta. Velaí, ilustradas en cada capítulo cun debuxo inicial tirado dos álbums de Castelao e con versos de diferentes poetas no inicio, as tráxicas historias de María Vázquez Suárez, Rafael Fernández Casas, Jesús Álvaro López Brenlla, Mercedes Romero Abella, Fernando Barcia Veiras e Rafael Pardo Carmona, Xosé Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, Arximiro Rico Trabada, Víctor Fraiz Villanueva, Ramón Amadeo Figueroa Vilachá e Francisco Ponzán Vidal.

Todas elas ben merecen un coñecemento demorado, ademais todas as biografías teñen axilidade narrativa e os datos historiográficos non empecen a lectura. A brutalidade dos franquistas non nos abandonará en toda a lectura, velaí como exemplo que no capítulo dedicado a Rafael Fernández Casas, paseado o 20 de agosto de 1936 e tirado nunha gabia, que fora sacado pola noite da súa casa escola de Souto-Carnoedo, tamén inclúe unha referencia a Pedro López Vázquez, con destino na escola de San Mamede de Carnota. Aquí reproduce un fragmento do proxecto universitario Nomes e Voces (que se pode ler na rede) e ao que pertence este parágrafo: “Foi retido e colgado polas pernas nunha das vigas de planta baixa que usaba para dar escola na paraxe do Campiño, na parroquia de San Mamede de Carnota. A súa tortura durou máis dun día, queimáronlle os dedos das mans, posteriormente virárono e sometérono a toda clase de agresións. Acabou morrendo no mesmo lugar onde foi torturado (…)”.

As fontes que manexa Narciso de Gabriel permiten testemuñar coma en moitos casos a algúns mestres aplicóuselle a “lei de fugas” en 1936, como Jesús Álvaro López Brenlla, e o franquista Ministerio de Educación Nacional depurouno e fixo pública a súa separación do ensino en 1940!!!

O mesmo aconteceu con Mercedes Romero Abella, natural de Cee, mestra no barrio coruñés de Monelos no momento do seu asasinato, antes estivera noutras localidades como Corcubión. O seu nome xa figuraba na primeira orde de destitucións que os franquistas deran a coñecer en agosto de 1936. Neste capítulo, coma noutros, Narciso de Gabriel bota man das investigacións históricas publicadas por Luís Lamela García para relatar como Mercedes foi “paseada” en novembro de 1936 e depurada do ensino anos despois. Tamén se lembra que a Asociación para a Recuperación dos Desaparecidos no Franquismo (ARDF) localizou e identificou os seus restos e con eles recuperou o lapis da mestra e un carbón de debuxo. Estas eran as armas que utilizaban as mestras e os mestres na súa revolución.

Mención á parte merece o asturiano Francisco Ponzán Vidal, quen se fixera cargo da escola dos Baos-Corzón (Mazaricos) en 1934 e en febreiro de 1936 tomou posesión da de Camelle (Camariñas), pois conseguiu eludir as primeiras vagas represivas do franquismo e cando xa estaba en Francia foi detido o 28 de abril de 1943 pola policía colaboracionista francesa e dous días antes de se liberar Toulouse, o 17 de agosto de 1944, foi un dos moitos presos que asasinou a Gestapo nos estertores da súa represión.

Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, é un deses libros que deberían ser lectura imprescindible e necesaria para coñecermos a nosa memoria democrática e para combater a pantasma do fascismo que máis unha vez anda a percorrer Europa. Tamén para lembrar e facer xustiza histórica cos nomes de mestras e mestres adoito esquecidos nos seus lugares de orixe ou nos espazos onde desenvolveron o seu maxisterio.

Publicado en Historia, Recensións | Deixa un comentario

«Un clásico noso para encontrar a serenidade en momentos de desacougo. Sesenta anos do pasamento do muxián Gonzalo López Abente». Por Manuel Vilar

(Fotografía: Fondos da RAG)

O amigo antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez, actual director do Museo do Pobo Galego, publica na edición comarcal de Carballo do xornal La Voz de Galicia un artigo en acordanza do sesenta anniversario do pasamento do académico e escritor Gonzalo López Abente, un dos nosos maiores poetas. Polo seu interese divulgativo reproducimos aquí o texto, que se pode ler na prensa dixital nesta ligazón.

Un clásico noso para encontrar a serenidade en momentos de desacougo

Sesenta anos do pasamento do muxián Gonzalo López Abente

Por Manuel Vilar

24 xul 2023

Estamos nas vésperas do 25 de xullo, a festa nacional de Galicia que cantou o poeta muxián Gonzalo López Abente: «Queremos celebrar o noso día / baixo o agarimo da benina estrela». Hai sesenta anos a estrela non reluciu e o poeta celebraría o noso día e desde o «morno abrigo das arnelas fondas».

O noso poeta chegou no ronsel dos grandes escritores. Viña na estela de Rosalía, Castelao, Pondal, Añón, Curros, Noriega Varela. Desde o curruncho muxián soubo entender e cantar as cousas que dan sentido á vida neste mundo, o local como universal, así como defender as liberdades en tempos difíciles, por non dicir de barbarie.

Hoxe son tamén tempos difíciles, dominados pola volatilidade, mentiras e banalidades, onde o fácil é esquecer. Obrígannos a esquecer. Mais son estes os tempos propicios para volver aos clásicos. López Abente é un clásico, un dos nosos clásicos. Aos clásicos debemos regresar para encontrar a serenidade en momentos de desacougo. Eles sinalan camiños que nos levarán a certezas infindas. Mais tamén podemos volver a López Abente para ler a paisaxe histórica que habitamos. Con el podemos percorrer esta xeografía que estamos cambiando velozmente e baleirando de significados históricos, polo que perdemos os referentes que foron soportes dunha memoria colectiva. Ler os clásicos para seguir tendo referentes colectivos e volver a cargar de significados a paisaxe construída historicamente e non sexa un ente ermo, que non entendemos ou só percibimos como campo de especulación.

Hai cen anos creábase o Seminario de Estudos Galegos. Tiña como proposición actualizar o discurso cultural por medio do estudo integral da cultura galega. Isto inserido nun proxecto de defensa da identidade cultural de Galicia. López Abente tamén estaba nese proxecto. Ler a súa poesía narrativa é tamén procurar argumentos para sermos nós no mundo de hoxe, un mundo entre o local e o global, un mundo glocal.

Gonzalo López Abente segue sendo importante para entendermos a nosa realidade e buscar referentes que axuden a sinalar un camiño certeiro cara ao futuro. Velaí o valor dos clásicos, dos nosos clásicos. Volvamos a López Abente. Ten aínda moitas respostas que darnos.

A 60 anos do seu pasamento a súa obra segue sendo necesaria, especialmente para os que somos ou habitamos a Costa da Morte.

Publicado en Biografía | Deixa un comentario

«Canto de ausencia para Salvador García-Bodaño», un soneto na antoloxía Tempo de ausencia. Homenaxe a Salvador García-Bodaño

O Ateneo de Santiago organizou este pasado luns, día 19 de xuño de 2023, unha homenaxe ao seu presidente de Honra, o poeta e académico Salvador García-Bodaño, finado o pasado 7 de marzo.

No desenvolvemento do emotivo acto, que se pode seguir na reprodución videográfica que deixo ao final, fixeron a súa intervención Manuel López-Rivadulla, presidente do Ateneo de Santiago; Víctor Fernández Freixanes, presidente da RAG; Jacobo Bermejo, CEO de Tórculo e Pilar Sampedro, directiva do Ateneo de Santiago, poñéndolle o ramo a actuación musical de Miro Casabella.

As persoas asistentes foron agasalladas cun exemplar da antoloxía Tempo de ausencia. Homenaxe a Salvador García-Bodaño, unha edición non venal que compila os textos escritos ad hoc por 43 poetas. Por orde alfabética, despois das dúas paxinas de limiar que asina o Ateneo de Santiago, aparecen os poemas escritos por Marilar Aleixandre, Xosé María Álvarez Cáccamo, Anxo Angueira, Vicente Araguas, Carmen Blanco, Ramón Blanco, Marica Campo, Xavier Carro, Arturo Casas, Alfonso Costa, Marta Dacosta Alonso, Xoán Xosé Fernández Abella, Francisco X. Fernández Naval, Rosalía Fernández Rial, Xosé Lois García, Luís González Tosar, Margarita Ledo Andión, Inma López Silva, Ricardo Martínez-Conde, Alexandre Nerium, Olga Novo, Branca Novoneyra, Pilar Pallarés, Enma Pedreira, Ánxeles Penas, Carlos Penela, Mariña Pérez Rei, Soledad Pite Sanjurjo, Sara Plaza, Carlos Quiroga, Xesús Rábade Paredes, Baldo Ramos, Claudio Rodríguez Fer, Ana Romaní, Cesáreo Sánchez Iglesias, Xavier Seoane, Xaime Toxo, Xulio L. Valcárcel, Eva Veiga, Rafa Vilar, Helena Villar Janeiro, Miro Villar e un poema derradeiro que asinan a súa filla Olalla e a súa dona Xulia.

Velaquí o inédito que acheguei para esta acordanza colectiva.

Canto de ausencia

para Salvador García-Bodaño

Non, a morte non é verdade.

As augas lavandeiras e os muíños silentes,

os vellos curtidoiros non renxen no Sarela,

foxe connosco o tempo, tempo de Compostela,

con novas partituras de espazos decadentes.

Non agostan as fontes, non secan as nacentes

onde moitas mulleres pisaron a lamela

para encheren as sellas no fío da pinguela

nas secas, nos invernos no caudal das enchentes.

Non é verdade a morte porque os versos conxuran

os espíritos, chaman, convocan novas vidas,

combaten as ausencias que nos deixan feridas.

Non é verdade a morte porque os versos perduran,

sempre foron escritos contra a fugacidade

e iluminan os rostros e as pedras da cidade.

Publicado en Antoloxías, Poesía | Deixa un comentario

Recensión a De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022), de Helena Villar Janeiro, en Grial 237

No último número, 237 (xaneiro, febreiro e marzo do 2023) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «Desde o revés do tempo e da memoria», unha recensión á antoloxía De rosa antiga. 50 anos de Poesía (19722022), de Helena Villar Janeiro.

Este número 237 centra os seus contidos monográficos no autor homenaxeado nas Letras Galegas 2023 baixo o título «Francisco Fernández del Riego: testemuño e compromiso», coa coordinación de Malores Villanueva, que asina o texto introdutorio coa mesa epígrafe e cos artigos «Francisco Fernández del Riego, estudante universitario», de Patricia Arias Chachero; «A militancia política: do tempo republicano á ditadura franquista», de Uxío-Breogán Diéguez Cequiel; «Celso Emilio Ferreiro contra Francisco Fernández del Riego», que asina Xosé Manuel Dasilva e «Lembrando a don Francisco, guieiro da Penzol», de Marián Vidal Fraile.

Ramón Nicolás publica unha ampla «Conversa con María Lojo» que aparece encabezada pola súa firmación «Galicia fundoume, son a súa feitura».

Na sección «Temas do noso tempo» aparecen os artigos «Brexit, BrexLit e a nova diáspora galega», de María Alonso Alonso e «Identidades nacionais nun mundo global. As crises identitarias e as realidades múltiples», de Xoán Hermida González. E na sección de «Economía» un texto de Enrique Sáez Ponte sobre «A dixitalización dos pagamentos como oportunidade. O cambio de hábitos, impulsado pola pandemia, abre os ollos».

Logo na sección «Ciencia e Técnica» o artigo «A neurociencia do xénero», que asina Sonia Villapol Salgado.

A seguir na sección «Documentos» Malores Villanueva asina a achega «Furar nas tebras da clandestibidade. Francisco Fernández del Riego na cadea».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración de Xosé Cermeño, e a poética uns textos inéditos da autoría de Manuel Guede Oliva.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Murguía no centenario da súa morte», que asina Ramón Villares e «Na véspera de dous idilios. Unha aproximación ás Galicias soñadas por Álvaro Cunqueiro e Manuel Rivas», de Lois Alcayde Dans.

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Estocolmo. Oxímoro equilibrado», da autoría de Xesús Abalo.

A maiores na sección «Lingua» Xabier Zabaltza escribe sobre «Eliezer Ben Yehuda e o “renacemento” do hebreo».

Na sección «Feminismos» escriben Iolanda Martínez Suárez escribe sobre «Da invisibilidade dos coidados á loita política» e Areta Bolado, Noelia Castro e Ailén Kendelman asinan «As que limpan. A Panadaría».

Pecha o volume a sección «Música» co texto «Manel Rodeiro. A creación emancipada» que asina Rosa María Fernández.

Velaquí o contido da miña recensión:

Desde o revés do tempo e da memoria

De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022)

Helena Villar Janeiro

Vigo: Galaxia, 2022, 156 páxinas

Este volume compila unha significativa escolla da poesía de Helena Villar Janeiro (Becerreá, 1940), escrita durante cinco décadas ou dez lustros ou quinquenios, pois a nosa Academia non recolle aínda unha denominación para este período de tempo semellante ao castelán “decalustro”. A antoloxía foi preparada pola propia poeta, quen ademais asina dúas páxinas do limiar «Nota da autora» nas que de maneira sucinta explica as razóns da publicación e onde se recoñece a si propia coma unha “poeta bastante serodia e non doada de colocar nun grupo establecido”, por máis que fose a única voz feminina entre os sete poetas que conformaron o colectivo Cravo Fondo, que publicou unha obra conxunta con ese título (Follas Novas edicións, 1977), malia que a autora sinala a data de 1979, para nós errada, aínda que os recitais do grupo se prolongasen neses anos.

Tamén explicita que deixa fóra para non traizoar a súa singularidade os tres libros escritos en coautoría con Xesús Rábade Paredes: O sangue na paisaxe (1980), No aló de nós (1981) e Cabeleira de pedra (1993), froito dunha experiencia creativa dual que deu e aínda está a dar moitos libros de poemas ben interesantes, desde aquel Poemas de ti e de min (1947) dos irmáns Emilio e Xosé María Álvarez Blázquez até o recente Criptografías que asinan os poetas Pepe Cácamo e Baldo Ramos.

De rosa antiga ofrece dous textos inéditos, un como pórtico “Locus amoenus” e outro como final “Migrantes”, no primeiro e en prosa poética sitúa na paisaxe ancaresa das Fraga das Valiñas e do río Donsal a nacenza dos seus primeiros versos en “lingua prehumana” que dialoga coa natureza, pois Helena Villar Janeiro é unha poeta adoito caracterizada polo seu amor ás plantas (hai todo un catálogo de especies referidas na súa poesía que van das silvestres até as cultivadas) e aos seres vivos, desde unha espiritualidade que supera as concepcións franciscanistas da poesía galega, poñamos por caso Noriega Varela. E no derradeiro, en versículos, sen abandonar o canto da Terra atopamos a poeta máis social, desta volta na súa solidariedade coas persoas migrantes de calquera condición. Non é casual que os versos que abren este poema final sexan da autoría do peruano, radicado en Salamanca, Alfredo Pérez Alencart. Ambos e dous poemas testemuñan se callar os dous fíos temáticos máis importantes que ganduxan as páxinas desta escolma.

Entre eles unha restra de poemas dos seus oito libros individuais e un longo apartado intitulado “Da obra diversa” que compila aqueles textos publicados en diferentes publicacións colectivas, porque as diferentes reivindicacións sociais sempre botaron man en Galicia do sustentáculo das poetas e dos poetas galegos, unha actitude con certeza sen parangón na literatura universal.

Villar Janeiro non quere obviar a súa poesía iniciática en castelán e recupera cinco textos de Alalás (1972), onde como confesa a propia autora son evidentes os ecos de Juan Ramón Jiménez e do misticismo que lle deixaban aquelas primeiras lecturas en castelán.

A poeta galega, aínda que escribise con anterioridade en Cravo Fondo (1977) ou nos dous primeiros libros en coautoría con Rábade Paredes, chega aos 45 anos coa plenitude de Rosalía no espello (1985), que confirma a súa incorporación tardía da que sempre falou, un diálogo lírico coa obra e a vida da nosa poeta nacional á que Helena Villar Janeiro consagrou moitas horas de estudo e dedicación, nomeadamente, mais non só, na época que presidiu a Fundación Rosalía de Castro (2005-2012).

Volve a se producir un hiato no ritmo de publicación até que en 1994 aparece a poesía erótica de Festa do corpo (1994), explorando campos semánticos até daquela escasamente transitados polas voces poéticas, mesmo femininas, e o prolífico 1999 no que coinciden Álbum de fotos e Nas hedras da clepsidra, aínda que nesta antoloxía a autora faga unha alteración da orde de todos tres, se callar por razóns que teñen a ver coas datas de composición dos poemas. Do erotismo carnal regresa a textos onde a natureza e as paisaxes da infancia recobran, con imaxes cada vez máis plásticas, a memoria da nenez, da nai (como o magnífico “Coa voz da noite sei da miña tribo”), dos devanceiros propios mais tamén dos da nosa historia como pobo nese canto a “dona Sancha / muger que fue de don Fernando Moscoso” ou da paisaxe ancaresa mais tamén das viaxes como coñecemento (velaí a londiniense “Kenninghton Road”). E do punto de vista formal o verso faise máis longo e complexo na súa arquitectura, máis denso e rico nos seus significados.

Na década de dous mil hai unha virada de leme na poesía de Helena Villar Janeiro. É a época na que procura a esencialidade das composicións breves, en particular dos haikai (que tamén lle din haikús, malia a RAG non recoller ningunha delas), nos libros Pálpebra azul (2003) e Poesía mínima (2018), este último en edición trilingüe galego-castelán-inglés (versión inglesa de Paul Baker), en simbiose coa madureza na ollada da súa cámara fotográfica. Moitos destes textos coñeceron unha versión previa na rede, quer no propio blog da autora quer en canles sociais como no twitter @villarjaneiro, sempre na procura de difundir a beleza do inefable.

Entre medias Remontar o río (2013), onde alén dos temas recorrentes percíbese con maior intensidade a metapoesía, a memoria colectiva ou a música, como na homenaxe explícita ao compositor e intérprete barroco Johann Pachelbel, e aquí emerxe toda a súa formación nesta disciplina, que se emparenta coas súas anteriores composicións de cancións infantís en Cantan os nenos. O libro de María (1984), coa colaboración de Xesús Rábade Paredes.

Finalmente “Da obra dispersa” compila 28 poemas, todos na nosa lingua agás tres en castelán e datados entre 1977 e 2021, dos que se detalla en que publicación colectiva viron a luz nun apéndice final. Neles, como adoita suceder, salientan as homenaxes con textos sobre Teresa de Jesús, Frasilia nun epitafio dun museo ateniense, Xohana Torres, Luís Villalta, Juan Gelman, Miguel Hernández, César Vallejo, Antonio Colinas ou mesmo a creación cervantina de Don Quixote.

As viaxes a outras latitudes (Tromso, Berlín, a macedonia Ohrid…), sempre en diálogo coa paisaxe ancaresa de seu, mais tamén outras paisaxes simbólicas desde a Ribeira Sacra ou a Cova de Eirós até o Monte Pindo. E aqueloutros que serven para a denuncia como “En estatuas de sal” nun dos libros colectivos contra a marea negra do Prestige ou “Eva de todos nós” a poetizar a traxedia dos incendios ou para daren voz ás persoas e pobos silenciados (Palestina), na defensa das mulleres “Con tinta lila”, porque hai moito feminismo en todo o libro, das persoas exiliados ou represaliadas como o conmovente “Memorias das vítimas” dedicado “A meu tío / Ovidio Villar Fernández (1916-1936), / fusilado e perdido”, pois seu tío é unha das vítimas do franquismo aínda hoxe desaparecidas.

E despois de cinco décadas de escrita o misticismo da inaugural Helena Villar Janeiro foi perdendo peso na balanza dos anos, sen desaparecer nunca por completo, en favor dunha voz máis próxima a aquela definición de Celso Emilio Ferreiro: investiga a verdade do teu tempo / i alcontrarás a túa poesía.

Publicado en Antoloxías, Poesía, Recensións | 1 comentario

Artigo en QPC (CII): Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para honrar a memoria dos docentes costeiros asasinados polos franquistas e que se lembran no ensaio Os mestres mortos daquel verán, do profesor Narciso de Gabriel. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

O pedagogo e catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel vén de publicar un estudo de investigación intitulado Os mestres mortos daquel verán (Galaxia, 2023), cuxo título parafrasea como homenaxe a novela de Carlos Casares Os mortos daquel verán. Narciso de Gabriel, que segue o camiño encetado na súa anterior obra de divulgación da nosa memoria histórica democrática e republicana Vermellos e laicos (Galaxia, 2021), compila desta volta as tráxicas biografías de doce docentes galegos represaliados polo franquismo, agás o derradeiro asasinado nun masacre perpetrado pola Gestapo, policía política do estado nazi.

O volume, que reproduce na cuberta o fermoso “Monumento aos represaliados da represión franquista” que instalou o lembrado Isaac Díaz Pardo no coruñés Campo da Rata, ábrese cun Limiar onde se cita con exhaustividade a extensa nómina de mestres e mestras que foron asasinados.

Uns foron executados despois de xuízos carentes de toda lexitimidade e garantía, entre os que figuran Ángel Caamaño Villaverde, mestre en Estorde-Toba (Cee) fusilado en 1937 ou Rafael Pardo Carmona, mestre en Baño-Serres (Muros) asasinado xa en 1936.

Outros xa foran paseados tamén en 1936, sen ningunha pantomima de xuízo, entre os que estivo Jesús Álvaro López Brenlla, mestre de Louro (Muros), e outros tres morreron a consecuencia das malleiras e torturas sufridas, entre eles Pedro López Vázquez, mestre en Canedo-San Mamede (Carnota).

Deseguida o autor escribe en dez capítulos as sucintas biografías dalgúns deses mestres e mestras represaliados, centrándose en doce persoas concretas, dez homes e dúas mulleres, aínda que ás veces no capítulo poden aparecer referencias explícitas a outros que tamén sufriron a barbarie franquista, e que se presentan en orde cronolóxica da data da súa morte violenta. Velaí, ilustradas en cada capítulo cun debuxo dos álbums de Castelao e con versos de diferentes poetas no inicio, as tráxicas historias de María Vázquez Suárez, Rafael Fernández Casas, Jesús Álvaro López Brenlla, Mercedes Romero Abella, Fernando Barcia Veiras e Rafael Pardo Carmona, Xosé Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, Arximiro Rico Trabada, Víctor Fraiz Villanueva, Ramón Amadeo Figueroa Vilachá e Francisco Ponzán Vidal.

Todas elas ben merecen un coñecemento demorado, ademais as biografías teñen axilidade narrativa e os datos historiográficos non empecen a lectura. Porén aquí salientaremos tan só aqueles nomes vencellados coas localidades costeiras do ámbito xeográfico da comunidade lectora deste diario dixital.

Así, no capítulo dedicado a Rafael Fernández Casas, paseado o 20 de agosto de 1936 e tirado nunha gabia, que fora sacado pola noite da súa casa escola de Souto-Carnoedo, tamén inclúe unha referencia a Pedro López Vázquez, con destino na escola de San Mamede de Carnota. Aquí reproduce un fragmento do proxecto universitario Nomes e Voces (que se pode ler na rede) e ao que pertence este parágrafo: “Foi retido e colgado polas pernas nunha das vigas de planta baixa que usaba para dar escola na paraxe do Campiño, na parroquia de San Mamede de Carnota. A súa tortura durou máis dun día, queimáronlle os dedos das mans, posteriormente virárono e sometérono a toda clase de agresións. Acabou morrendo no mesmo lugar onde foi torturado (…)”.

A Jesús Álvaro López Brenlla , nado nas Travesas-Santa Sabiña (Santa Comba) e que rexentou a escola de nenos de Louro (Muros) desde 1934, aplicóuselle a “lei de fugas” o 31 de agosto de 1936, sendo tiroteado nun camiño de carros desa parroquia muradá. Coma noutros casos o franquista Ministerio de Educación Nacional depurouno e fixo pública a súa separación do ensino en 1940!!!

Mercedes Romero Abella, natural de Cee, era mestra no barrio coruñés de Monelos no momento do seu asasinato, antes estivera noutras localidades como Corcubión. O seu nome xa figuraba na primeira orde de destitucións que os franquistas deran a coñecer en agosto de 1936. Neste capítulo, coma noutros, Narciso de Gabriel bota man das investigacións históricas publicadas polo corcubionés Luís Lamela García para relatar como Mercedes foi “paseada” en novembro de 1936 e depurada do ensino anos despois. Tamén se lembra que a Asociación para a Recuperación dos Desaparecidos no Franquismo (ARDF) localizou e identificou os seus restos e con eles recuperou o lapis da mestra e un carbón de debuxo. Estas eran as armas que utilizaban as mestras e os mestres na súa revolución.

Por último, o asturiano Francisco Ponzán Vidal fixérase cargo da escola dos Baos-Corzón (Mazaricos) en 1934 e en febreiro de 1936 tomou posesión da de Camelle (Camariñas), conseguiu eludir as primeiras vagas represivas do franquismo e cando xa estaba en Francia foi detido o 28 de abril de 1943 pola policía colaboracionista francesa e dous días antes de se liberar Toulouse, o 17 de agosto de 1944, foi un dos moitos presos que asasinou a Gestapo nos estertores da súa represión.

Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, é un deses libros que deberían ser lectura imprescindible e necesaria para coñecermos a nosa memoria democrática e para combater a pantasma do fascismo que máis unha vez anda a percorrer Europa. Tamén para lembrar e facer xustiza histórica cos nomes de mestras e mestres adoito esquecidos nos seus lugares de orixe ou nos espazos onde desenvolveron o seu maxisterio.

Publicado en Historia, Política, Recensións | Deixa un comentario

«Decembro de cegoñas», un ecopoema contra o cambio climático. Alguén que respira! VI Festival de Poesía para Corpo Principal

DECEMBRO DE CEGOÑAS

É um saber mais vivo, um saber

de ave: águia cegonha falcão,

animais quase no fim

como o lume destes dias.

Eugénio de Andrade, Ofício de paciência (1994)

*

Camiñamos decembro, fálanos un vento ávrego

sen a friaxe da Mudia nin do alto Cadramón

na serra do Xistral, que amou Manuel María.

E a cegoña impasible xa reconstrúe o niño

con gamallos dos kiwis, outra estraña presenza,

emparrados na casa de xanelas feridas,

humilde e xa sen lume.

……………………………….. Lembras: “Polo San Blas /

a cegoña verás” ou “Polo Santiago /

a cegoña nos prados“, cantaruxaba Nai

atusmando o regreso das aves que anunciaban

a primavera (Shoba, poeta e mestre de Basho,

escribiuno hai décadas nun haiku limpo e puro).

Camiñamos decembro, mañá a Santa Lucía.

Lembras: “Saca da noite, / mete no día“. Nai

cantaruxaba “a pata dunha galiña“. Voa

a cegoña, molesta pola curiosidade

e o ladro inoportuno do can que te acompaña

mentres non atopas resposta para as dúbidas.

Son indicios de morte como corvos e pegas

de antano? Son agoiro da nosa necidade?

Ou veñen dar aviso da culpa e do crepúsculo,

como vísceras podres de cetáceos varados

en calquera areeiro, xa non en Caneliñas?

Camiñamos decembro, son os días de advento

cálidos como nunca, baten suaves as ás

da cegoña que volve ao seu niño afanosa,

nin a ave extemporánea nin o can saltarico

saben de vaticinios máis propios de poetas.

Non estamos en tempos de oráculos, incertas

veñen as profecías en contra a negación.

Camiñamos decembro, fálanos un vento ávrego.

Miro Villar, decembro de 2022

Publicado en Poesía | Deixa un comentario

Artigo en QPC (CI): “a morte do sol en Fisterra”, un poema de Salvador García-Bodaño

(FOTO: Faro de Fisterra, 2003. De esquerda a dereita Modesto Fraga, Xosé Leira, Salvador García-Bodaño, Rosa Méndez e Alexandre Nerium)

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para honrar a memoria do académico e poeta Salvador García-Bodaño que nos vén de deixar e para lembrar as súas lecturas poéticas en Fisterra e un dos seus poemas que se incluíu na antoloxía Ara do mar. Poesía a Fisterra. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

a morte do sol en Fisterra”, un poema de Salvador García-Bodaño

Onte deixounos o académico e poeta Salvador García-Bodaño, un dos nosos “clásicos”, pois os seus versos e os dos seus compañeiros de xeración (esa que din ‘Xeración das Festas Minervais’ e que outros nomean como ‘Xeración dos 50’) fan parte das nosas lecturas e das de moitos poetas da miña promoción como outros grandes autores galegos e primeiros contemporáneos que lemos. Velaí a nos iluminar a obra de Manuel María (1930) e Uxío Novoneyra (1930), Xohana Torres (1931), Bernardino Graña (1932), Antón Avilés de Taramancos (1935), Ramón Lorenzo (1935) e o propio García Bodaño (1935), Alexandre Cribeiro (1936), X. L. Franco Grande (1936), X. L. Méndez Ferrín (1938) ou Arcadio López Casanova (1942).

Din os libros que Salvador García-Bodaño Zunzunegui naceu en Vigo o 17 de xullo do 1935, no barrio operario e rebelde de Teis, contorna que escolleu para chantar un álamo, a súa árbore escolleita, no ciclo “O Escritor na súa Terra”, ao ser nomeado Socio de Honra da AELG, Letra E, en 2004. Porén, pódese dicir que Salvador é santiagués, pois a súa biografía persoal está moi ligada a Compostela, a cidade de pedra que tantos e tan fermosos versos ocupa no conxunto da súa obra. De feito, nese mesmo ano 2004 o Concello de Santiago de Compostela dedicoulle unha praza na parte nova de San Lázaro, que na miña opinión é un paradoxo para o seu alento de poeta clásico, se non for porque por ese lugar camiñan os peregrinos que queren chegar até a catedral.

Non é o lugar aquí para salientarmos uns datos biobibliográficos que nos levarían a encher moitos parágrafos sobre a súa obra, nomeadamente a poética, xa que publicou:
Narrativa: Salientando Os misterios de Monsieur D´Allier (1992), Premio da Crítica Española en 1993 e os contos “A pedra”, “Conto de Reis”, “O mosteiro”, “Ruth”, “O Sinatra”…
E noutros xéneros: Mantivo unha columna dominical en El Correo Gallego, intitulada “No pasar dos días”. Tamén publicou De Onte a Hoxe. Ensaios xornalísticos, a biografía crítica: Rafael Dieste (RAG), diversos estudos sobre pintores e varias traducións, entre elas Viaxe por Galicia recollida de The Bible in Spain de George Borrow.
Poesía: Os seus versos están incluídos nas máis importantes e rigorosas antoloxías de poesía galega e aparecen traducidos ao árabe, catalán, francés, inglés, italiano, francés, portugués, ruso e sueco, catalán.
Ao pé de cada hora (1967). Premio da Crítica Española en 1969.
■ Tempo de Compostela (1978), Premio da Crítica Española en 1979.
37 debuxos para un país (1985), con debuxos de Felipe Criado.
Compostela (1989), con augafortes do pintor noiés Alfonso Costa.
Obra poética (1993), compilación da súa obra, que inclúe dous inéditos (Poemas de amor a Xulia e As palabras e os días).
Pegadas no alcatrán (Encomio da banalidade) (1994) é unha plaquette, da que tan só se tiraron 99 exemplares numerados.

Cidade Virtual (2003), libro publicado en formato dixital pola BVG (Biblioteca Vitual Galega).
■ E finalmente Cantos de ausencia. Elexías (1959-2002) (2004), con debuxos de Pepe Carreiro.

Porén, nesta anotación de urxencia para despedir a Salvador García-Bodaño, quixera lembrar aquí dous testemuños da súa relación coa Costa da Morte, e con Fisterra en particular.

En primeiro lugar, como mostra da súa xenerosidade, a súa participación nun dos recitais que anualmente convocaba a iniciativa «Aulas no Camiño» da Universidade da Coruña, artellada polo lembrado poeta e amigo xa finado Xosé Leira López (1951-2019) e pola profesora e poeta Rosa Méndez Fonte. Naquelas xeiras que se realizaban a final de cada curso, aló polo mes de xullo, o alumnado participante facía etapas dalgún dos diversos camiños que levan a Santiago de Compostela e sempre con prolongación até Fisterra, mesmo aínda cando a igrexa non recoñecía este itinerario, hoxe non o fai aínda co trazado histórico. Daquela desenvolvíanse sempre actividades culturais e literarias paralelas e unhas delas viña sendo un recital de poesía que adoito tiña como escenario o faro de Fisterra.

Pois ben, o 15 de xullo de 2003 a clausura poética foi por conta dos dous poetas mencionados, dos poetas fisterráns Alexandre Nerium e Modesto Fraga, e como convidado de honra Salvador García-Bodaño (fotografía superior), que recitaron baixo a epígrafe “Poemas e mar de fondo”. Regresou na edición de 2005, na que tamén estivo o poeta Bernardino Graña.

E en segundo lugar, lembraremos a súa tamén xenerosa achega aos textos que conforman esa monumental antoloxía Ara do mar. Poesía a Fisterra, que coordinou o noso poeta amigo Alexandre Nerium e da que xa falamos en QPC (nesta ligazón). O poema foi escrito de maneira expresa para esta colectánea a pedimento do poeta fisterrán.

Como un Poeta nunca morre de todo, velaquí o seu poema.

E que a Terra che sexa leve, compañeiro!

a morte do sol

en Fisterra

fronte de min o mar da fin da terra

o camiño secreto do pretérito

vén da foresta mítica dos séculos

e córtase de pronto

nos rochedos

riba do fondo abismo das escumas

gris brancas

as gaivotas

alá abaixo

trazan

por entre a brisa do solpor

seus últimos voares de salitre

no litoral

do espazo interminábel

na conca primitiva da mirada

xorden medos antigos

como sombras

e a inmensidade arríncame os ollos

que caen polos cantís

cara ás rompentes

vai o sol afundíndose no mar

no medio dos fulgores do silencio

e as augas

viran negras como a noite

augas de tantas ansias e saudades

ténsase no horizonte o misterio

e arde o confín do ceo

na distancia

cara ás tebras eternas do universo

a ara dos sacrificios deita o sangue

da luz a burbullóns

na atardecida

Publicado en Antoloxías, Biografía, Obituarios, Poesía, Roteiros | Deixa un comentario