Recensión a De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022), de Helena Villar Janeiro, en Grial 237

No último número, 237 (xaneiro, febreiro e marzo do 2023) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «Desde o revés do tempo e da memoria», unha recensión á antoloxía De rosa antiga. 50 anos de Poesía (19722022), de Helena Villar Janeiro.

Este número 237 centra os seus contidos monográficos no autor homenaxeado nas Letras Galegas 2023 baixo o título «Francisco Fernández del Riego: testemuño e compromiso», coa coordinación de Malores Villanueva, que asina o texto introdutorio coa mesa epígrafe e cos artigos «Francisco Fernández del Riego, estudante universitario», de Patricia Arias Chachero; «A militancia política: do tempo republicano á ditadura franquista», de Uxío-Breogán Diéguez Cequiel; «Celso Emilio Ferreiro contra Francisco Fernández del Riego», que asina Xosé Manuel Dasilva e «Lembrando a don Francisco, guieiro da Penzol», de Marián Vidal Fraile.

Ramón Nicolás publica unha ampla «Conversa con María Lojo» que aparece encabezada pola súa firmación «Galicia fundoume, son a súa feitura».

Na sección «Temas do noso tempo» aparecen os artigos «Brexit, BrexLit e a nova diáspora galega», de María Alonso Alonso e «Identidades nacionais nun mundo global. As crises identitarias e as realidades múltiples», de Xoán Hermida González. E na sección de «Economía» un texto de Enrique Sáez Ponte sobre «A dixitalización dos pagamentos como oportunidade. O cambio de hábitos, impulsado pola pandemia, abre os ollos».

Logo na sección «Ciencia e Técnica» o artigo «A neurociencia do xénero», que asina Sonia Villapol Salgado.

A seguir na sección «Documentos» Malores Villanueva asina a achega «Furar nas tebras da clandestibidade. Francisco Fernández del Riego na cadea».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración de Xosé Cermeño, e a poética uns textos inéditos da autoría de Manuel Guede Oliva.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Murguía no centenario da súa morte», que asina Ramón Villares e «Na véspera de dous idilios. Unha aproximación ás Galicias soñadas por Álvaro Cunqueiro e Manuel Rivas», de Lois Alcayde Dans.

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Estocolmo. Oxímoro equilibrado», da autoría de Xesús Abalo.

A maiores na sección «Lingua» Xabier Zabaltza escribe sobre «Eliezer Ben Yehuda e o “renacemento” do hebreo».

Na sección «Feminismos» escriben Iolanda Martínez Suárez escribe sobre «Da invisibilidade dos coidados á loita política» e Areta Bolado, Noelia Castro e Ailén Kendelman asinan «As que limpan. A Panadaría».

Pecha o volume a sección «Música» co texto «Manel Rodeiro. A creación emancipada» que asina Rosa María Fernández.

Velaquí o contido da miña recensión:

Desde o revés do tempo e da memoria

De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022)

Helena Villar Janeiro

Vigo: Galaxia, 2022, 156 páxinas

Este volume compila unha significativa escolla da poesía de Helena Villar Janeiro (Becerreá, 1940), escrita durante cinco décadas ou dez lustros ou quinquenios, pois a nosa Academia non recolle aínda unha denominación para este período de tempo semellante ao castelán “decalustro”. A antoloxía foi preparada pola propia poeta, quen ademais asina dúas páxinas do limiar «Nota da autora» nas que de maneira sucinta explica as razóns da publicación e onde se recoñece a si propia coma unha “poeta bastante serodia e non doada de colocar nun grupo establecido”, por máis que fose a única voz feminina entre os sete poetas que conformaron o colectivo Cravo Fondo, que publicou unha obra conxunta con ese título (Follas Novas edicións, 1977), malia que a autora sinala a data de 1979, para nós errada, aínda que os recitais do grupo se prolongasen neses anos.

Tamén explicita que deixa fóra para non traizoar a súa singularidade os tres libros escritos en coautoría con Xesús Rábade Paredes: O sangue na paisaxe (1980), No aló de nós (1981) e Cabeleira de pedra (1993), froito dunha experiencia creativa dual que deu e aínda está a dar moitos libros de poemas ben interesantes, desde aquel Poemas de ti e de min (1947) dos irmáns Emilio e Xosé María Álvarez Blázquez até o recente Criptografías que asinan os poetas Pepe Cácamo e Baldo Ramos.

De rosa antiga ofrece dous textos inéditos, un como pórtico “Locus amoenus” e outro como final “Migrantes”, no primeiro e en prosa poética sitúa na paisaxe ancaresa das Fraga das Valiñas e do río Donsal a nacenza dos seus primeiros versos en “lingua prehumana” que dialoga coa natureza, pois Helena Villar Janeiro é unha poeta adoito caracterizada polo seu amor ás plantas (hai todo un catálogo de especies referidas na súa poesía que van das silvestres até as cultivadas) e aos seres vivos, desde unha espiritualidade que supera as concepcións franciscanistas da poesía galega, poñamos por caso Noriega Varela. E no derradeiro, en versículos, sen abandonar o canto da Terra atopamos a poeta máis social, desta volta na súa solidariedade coas persoas migrantes de calquera condición. Non é casual que os versos que abren este poema final sexan da autoría do peruano, radicado en Salamanca, Alfredo Pérez Alencart. Ambos e dous poemas testemuñan se callar os dous fíos temáticos máis importantes que ganduxan as páxinas desta escolma.

Entre eles unha restra de poemas dos seus oito libros individuais e un longo apartado intitulado “Da obra diversa” que compila aqueles textos publicados en diferentes publicacións colectivas, porque as diferentes reivindicacións sociais sempre botaron man en Galicia do sustentáculo das poetas e dos poetas galegos, unha actitude con certeza sen parangón na literatura universal.

Villar Janeiro non quere obviar a súa poesía iniciática en castelán e recupera cinco textos de Alalás (1972), onde como confesa a propia autora son evidentes os ecos de Juan Ramón Jiménez e do misticismo que lle deixaban aquelas primeiras lecturas en castelán.

A poeta galega, aínda que escribise con anterioridade en Cravo Fondo (1977) ou nos dous primeiros libros en coautoría con Rábade Paredes, chega aos 45 anos coa plenitude de Rosalía no espello (1985), que confirma a súa incorporación tardía da que sempre falou, un diálogo lírico coa obra e a vida da nosa poeta nacional á que Helena Villar Janeiro consagrou moitas horas de estudo e dedicación, nomeadamente, mais non só, na época que presidiu a Fundación Rosalía de Castro (2005-2012).

Volve a se producir un hiato no ritmo de publicación até que en 1994 aparece a poesía erótica de Festa do corpo (1994), explorando campos semánticos até daquela escasamente transitados polas voces poéticas, mesmo femininas, e o prolífico 1999 no que coinciden Álbum de fotos e Nas hedras da clepsidra, aínda que nesta antoloxía a autora faga unha alteración da orde de todos tres, se callar por razóns que teñen a ver coas datas de composición dos poemas. Do erotismo carnal regresa a textos onde a natureza e as paisaxes da infancia recobran, con imaxes cada vez máis plásticas, a memoria da nenez, da nai (como o magnífico “Coa voz da noite sei da miña tribo”), dos devanceiros propios mais tamén dos da nosa historia como pobo nese canto a “dona Sancha / muger que fue de don Fernando Moscoso” ou da paisaxe ancaresa mais tamén das viaxes como coñecemento (velaí a londiniense “Kenninghton Road”). E do punto de vista formal o verso faise máis longo e complexo na súa arquitectura, máis denso e rico nos seus significados.

Na década de dous mil hai unha virada de leme na poesía de Helena Villar Janeiro. É a época na que procura a esencialidade das composicións breves, en particular dos haikai (que tamén lle din haikús, malia a RAG non recoller ningunha delas), nos libros Pálpebra azul (2003) e Poesía mínima (2018), este último en edición trilingüe galego-castelán-inglés (versión inglesa de Paul Baker), en simbiose coa madureza na ollada da súa cámara fotográfica. Moitos destes textos coñeceron unha versión previa na rede, quer no propio blog da autora quer en canles sociais como no twitter @villarjaneiro, sempre na procura de difundir a beleza do inefable.

Entre medias Remontar o río (2013), onde alén dos temas recorrentes percíbese con maior intensidade a metapoesía, a memoria colectiva ou a música, como na homenaxe explícita ao compositor e intérprete barroco Johann Pachelbel, e aquí emerxe toda a súa formación nesta disciplina, que se emparenta coas súas anteriores composicións de cancións infantís en Cantan os nenos. O libro de María (1984), coa colaboración de Xesús Rábade Paredes.

Finalmente “Da obra dispersa” compila 28 poemas, todos na nosa lingua agás tres en castelán e datados entre 1977 e 2021, dos que se detalla en que publicación colectiva viron a luz nun apéndice final. Neles, como adoita suceder, salientan as homenaxes con textos sobre Teresa de Jesús, Frasilia nun epitafio dun museo ateniense, Xohana Torres, Luís Villalta, Juan Gelman, Miguel Hernández, César Vallejo, Antonio Colinas ou mesmo a creación cervantina de Don Quixote.

As viaxes a outras latitudes (Tromso, Berlín, a macedonia Ohrid…), sempre en diálogo coa paisaxe ancaresa de seu, mais tamén outras paisaxes simbólicas desde a Ribeira Sacra ou a Cova de Eirós até o Monte Pindo. E aqueloutros que serven para a denuncia como “En estatuas de sal” nun dos libros colectivos contra a marea negra do Prestige ou “Eva de todos nós” a poetizar a traxedia dos incendios ou para daren voz ás persoas e pobos silenciados (Palestina), na defensa das mulleres “Con tinta lila”, porque hai moito feminismo en todo o libro, das persoas exiliados ou represaliadas como o conmovente “Memorias das vítimas” dedicado “A meu tío / Ovidio Villar Fernández (1916-1936), / fusilado e perdido”, pois seu tío é unha das vítimas do franquismo aínda hoxe desaparecidas.

E despois de cinco décadas de escrita o misticismo da inaugural Helena Villar Janeiro foi perdendo peso na balanza dos anos, sen desaparecer nunca por completo, en favor dunha voz máis próxima a aquela definición de Celso Emilio Ferreiro: investiga a verdade do teu tempo / i alcontrarás a túa poesía.

Publicado en Antoloxías, Poesía, Recensións | 1 comentario

Artigo en QPC (CII): Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para honrar a memoria dos docentes costeiros asasinados polos franquistas e que se lembran no ensaio Os mestres mortos daquel verán, do profesor Narciso de Gabriel. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

O pedagogo e catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel vén de publicar un estudo de investigación intitulado Os mestres mortos daquel verán (Galaxia, 2023), cuxo título parafrasea como homenaxe a novela de Carlos Casares Os mortos daquel verán. Narciso de Gabriel, que segue o camiño encetado na súa anterior obra de divulgación da nosa memoria histórica democrática e republicana Vermellos e laicos (Galaxia, 2021), compila desta volta as tráxicas biografías de doce docentes galegos represaliados polo franquismo, agás o derradeiro asasinado nun masacre perpetrado pola Gestapo, policía política do estado nazi.

O volume, que reproduce na cuberta o fermoso “Monumento aos represaliados da represión franquista” que instalou o lembrado Isaac Díaz Pardo no coruñés Campo da Rata, ábrese cun Limiar onde se cita con exhaustividade a extensa nómina de mestres e mestras que foron asasinados.

Uns foron executados despois de xuízos carentes de toda lexitimidade e garantía, entre os que figuran Ángel Caamaño Villaverde, mestre en Estorde-Toba (Cee) fusilado en 1937 ou Rafael Pardo Carmona, mestre en Baño-Serres (Muros) asasinado xa en 1936.

Outros xa foran paseados tamén en 1936, sen ningunha pantomima de xuízo, entre os que estivo Jesús Álvaro López Brenlla, mestre de Louro (Muros), e outros tres morreron a consecuencia das malleiras e torturas sufridas, entre eles Pedro López Vázquez, mestre en Canedo-San Mamede (Carnota).

Deseguida o autor escribe en dez capítulos as sucintas biografías dalgúns deses mestres e mestras represaliados, centrándose en doce persoas concretas, dez homes e dúas mulleres, aínda que ás veces no capítulo poden aparecer referencias explícitas a outros que tamén sufriron a barbarie franquista, e que se presentan en orde cronolóxica da data da súa morte violenta. Velaí, ilustradas en cada capítulo cun debuxo dos álbums de Castelao e con versos de diferentes poetas no inicio, as tráxicas historias de María Vázquez Suárez, Rafael Fernández Casas, Jesús Álvaro López Brenlla, Mercedes Romero Abella, Fernando Barcia Veiras e Rafael Pardo Carmona, Xosé Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, Arximiro Rico Trabada, Víctor Fraiz Villanueva, Ramón Amadeo Figueroa Vilachá e Francisco Ponzán Vidal.

Todas elas ben merecen un coñecemento demorado, ademais as biografías teñen axilidade narrativa e os datos historiográficos non empecen a lectura. Porén aquí salientaremos tan só aqueles nomes vencellados coas localidades costeiras do ámbito xeográfico da comunidade lectora deste diario dixital.

Así, no capítulo dedicado a Rafael Fernández Casas, paseado o 20 de agosto de 1936 e tirado nunha gabia, que fora sacado pola noite da súa casa escola de Souto-Carnoedo, tamén inclúe unha referencia a Pedro López Vázquez, con destino na escola de San Mamede de Carnota. Aquí reproduce un fragmento do proxecto universitario Nomes e Voces (que se pode ler na rede) e ao que pertence este parágrafo: “Foi retido e colgado polas pernas nunha das vigas de planta baixa que usaba para dar escola na paraxe do Campiño, na parroquia de San Mamede de Carnota. A súa tortura durou máis dun día, queimáronlle os dedos das mans, posteriormente virárono e sometérono a toda clase de agresións. Acabou morrendo no mesmo lugar onde foi torturado (…)”.

A Jesús Álvaro López Brenlla , nado nas Travesas-Santa Sabiña (Santa Comba) e que rexentou a escola de nenos de Louro (Muros) desde 1934, aplicóuselle a “lei de fugas” o 31 de agosto de 1936, sendo tiroteado nun camiño de carros desa parroquia muradá. Coma noutros casos o franquista Ministerio de Educación Nacional depurouno e fixo pública a súa separación do ensino en 1940!!!

Mercedes Romero Abella, natural de Cee, era mestra no barrio coruñés de Monelos no momento do seu asasinato, antes estivera noutras localidades como Corcubión. O seu nome xa figuraba na primeira orde de destitucións que os franquistas deran a coñecer en agosto de 1936. Neste capítulo, coma noutros, Narciso de Gabriel bota man das investigacións históricas publicadas polo corcubionés Luís Lamela García para relatar como Mercedes foi “paseada” en novembro de 1936 e depurada do ensino anos despois. Tamén se lembra que a Asociación para a Recuperación dos Desaparecidos no Franquismo (ARDF) localizou e identificou os seus restos e con eles recuperou o lapis da mestra e un carbón de debuxo. Estas eran as armas que utilizaban as mestras e os mestres na súa revolución.

Por último, o asturiano Francisco Ponzán Vidal fixérase cargo da escola dos Baos-Corzón (Mazaricos) en 1934 e en febreiro de 1936 tomou posesión da de Camelle (Camariñas), conseguiu eludir as primeiras vagas represivas do franquismo e cando xa estaba en Francia foi detido o 28 de abril de 1943 pola policía colaboracionista francesa e dous días antes de se liberar Toulouse, o 17 de agosto de 1944, foi un dos moitos presos que asasinou a Gestapo nos estertores da súa represión.

Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, é un deses libros que deberían ser lectura imprescindible e necesaria para coñecermos a nosa memoria democrática e para combater a pantasma do fascismo que máis unha vez anda a percorrer Europa. Tamén para lembrar e facer xustiza histórica cos nomes de mestras e mestres adoito esquecidos nos seus lugares de orixe ou nos espazos onde desenvolveron o seu maxisterio.

Publicado en Historia, Política, Recensións | Deixa un comentario

«Decembro de cegoñas», un ecopoema contra o cambio climático. Alguén que respira! VI Festival de Poesía para Corpo Principal

DECEMBRO DE CEGOÑAS

É um saber mais vivo, um saber

de ave: águia cegonha falcão,

animais quase no fim

como o lume destes dias.

Eugénio de Andrade, Ofício de paciência (1994)

*

Camiñamos decembro, fálanos un vento ávrego

sen a friaxe da Mudia nin do alto Cadramón

na serra do Xistral, que amou Manuel María.

E a cegoña impasible xa reconstrúe o niño

con gamallos dos kiwis, outra estraña presenza,

emparrados na casa de xanelas feridas,

humilde e xa sen lume.

……………………………….. Lembras: “Polo San Blas /

a cegoña verás” ou “Polo Santiago /

a cegoña nos prados“, cantaruxaba Nai

atusmando o regreso das aves que anunciaban

a primavera (Shoba, poeta e mestre de Basho,

escribiuno hai décadas nun haiku limpo e puro).

Camiñamos decembro, mañá a Santa Lucía.

Lembras: “Saca da noite, / mete no día“. Nai

cantaruxaba “a pata dunha galiña“. Voa

a cegoña, molesta pola curiosidade

e o ladro inoportuno do can que te acompaña

mentres non atopas resposta para as dúbidas.

Son indicios de morte como corvos e pegas

de antano? Son agoiro da nosa necidade?

Ou veñen dar aviso da culpa e do crepúsculo,

como vísceras podres de cetáceos varados

en calquera areeiro, xa non en Caneliñas?

Camiñamos decembro, son os días de advento

cálidos como nunca, baten suaves as ás

da cegoña que volve ao seu niño afanosa,

nin a ave extemporánea nin o can saltarico

saben de vaticinios máis propios de poetas.

Non estamos en tempos de oráculos, incertas

veñen as profecías en contra a negación.

Camiñamos decembro, fálanos un vento ávrego.

Miro Villar, decembro de 2022

Publicado en Poesía | Deixa un comentario

Artigo en QPC (CI): “a morte do sol en Fisterra”, un poema de Salvador García-Bodaño

(FOTO: Faro de Fisterra, 2003. De esquerda a dereita Modesto Fraga, Xosé Leira, Salvador García-Bodaño, Rosa Méndez e Alexandre Nerium)

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para honrar a memoria do académico e poeta Salvador García-Bodaño que nos vén de deixar e para lembrar as súas lecturas poéticas en Fisterra e un dos seus poemas que se incluíu na antoloxía Ara do mar. Poesía a Fisterra. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

a morte do sol en Fisterra”, un poema de Salvador García-Bodaño

Onte deixounos o académico e poeta Salvador García-Bodaño, un dos nosos “clásicos”, pois os seus versos e os dos seus compañeiros de xeración (esa que din ‘Xeración das Festas Minervais’ e que outros nomean como ‘Xeración dos 50’) fan parte das nosas lecturas e das de moitos poetas da miña promoción como outros grandes autores galegos e primeiros contemporáneos que lemos. Velaí a nos iluminar a obra de Manuel María (1930) e Uxío Novoneyra (1930), Xohana Torres (1931), Bernardino Graña (1932), Antón Avilés de Taramancos (1935), Ramón Lorenzo (1935) e o propio García Bodaño (1935), Alexandre Cribeiro (1936), X. L. Franco Grande (1936), X. L. Méndez Ferrín (1938) ou Arcadio López Casanova (1942).

Din os libros que Salvador García-Bodaño Zunzunegui naceu en Vigo o 17 de xullo do 1935, no barrio operario e rebelde de Teis, contorna que escolleu para chantar un álamo, a súa árbore escolleita, no ciclo “O Escritor na súa Terra”, ao ser nomeado Socio de Honra da AELG, Letra E, en 2004. Porén, pódese dicir que Salvador é santiagués, pois a súa biografía persoal está moi ligada a Compostela, a cidade de pedra que tantos e tan fermosos versos ocupa no conxunto da súa obra. De feito, nese mesmo ano 2004 o Concello de Santiago de Compostela dedicoulle unha praza na parte nova de San Lázaro, que na miña opinión é un paradoxo para o seu alento de poeta clásico, se non for porque por ese lugar camiñan os peregrinos que queren chegar até a catedral.

Non é o lugar aquí para salientarmos uns datos biobibliográficos que nos levarían a encher moitos parágrafos sobre a súa obra, nomeadamente a poética, xa que publicou:
Narrativa: Salientando Os misterios de Monsieur D´Allier (1992), Premio da Crítica Española en 1993 e os contos “A pedra”, “Conto de Reis”, “O mosteiro”, “Ruth”, “O Sinatra”…
E noutros xéneros: Mantivo unha columna dominical en El Correo Gallego, intitulada “No pasar dos días”. Tamén publicou De Onte a Hoxe. Ensaios xornalísticos, a biografía crítica: Rafael Dieste (RAG), diversos estudos sobre pintores e varias traducións, entre elas Viaxe por Galicia recollida de The Bible in Spain de George Borrow.
Poesía: Os seus versos están incluídos nas máis importantes e rigorosas antoloxías de poesía galega e aparecen traducidos ao árabe, catalán, francés, inglés, italiano, francés, portugués, ruso e sueco, catalán.
Ao pé de cada hora (1967). Premio da Crítica Española en 1969.
■ Tempo de Compostela (1978), Premio da Crítica Española en 1979.
37 debuxos para un país (1985), con debuxos de Felipe Criado.
Compostela (1989), con augafortes do pintor noiés Alfonso Costa.
Obra poética (1993), compilación da súa obra, que inclúe dous inéditos (Poemas de amor a Xulia e As palabras e os días).
Pegadas no alcatrán (Encomio da banalidade) (1994) é unha plaquette, da que tan só se tiraron 99 exemplares numerados.

Cidade Virtual (2003), libro publicado en formato dixital pola BVG (Biblioteca Vitual Galega).
■ E finalmente Cantos de ausencia. Elexías (1959-2002) (2004), con debuxos de Pepe Carreiro.

Porén, nesta anotación de urxencia para despedir a Salvador García-Bodaño, quixera lembrar aquí dous testemuños da súa relación coa Costa da Morte, e con Fisterra en particular.

En primeiro lugar, como mostra da súa xenerosidade, a súa participación nun dos recitais que anualmente convocaba a iniciativa «Aulas no Camiño» da Universidade da Coruña, artellada polo lembrado poeta e amigo xa finado Xosé Leira López (1951-2019) e pola profesora e poeta Rosa Méndez Fonte. Naquelas xeiras que se realizaban a final de cada curso, aló polo mes de xullo, o alumnado participante facía etapas dalgún dos diversos camiños que levan a Santiago de Compostela e sempre con prolongación até Fisterra, mesmo aínda cando a igrexa non recoñecía este itinerario, hoxe non o fai aínda co trazado histórico. Daquela desenvolvíanse sempre actividades culturais e literarias paralelas e unhas delas viña sendo un recital de poesía que adoito tiña como escenario o faro de Fisterra.

Pois ben, o 15 de xullo de 2003 a clausura poética foi por conta dos dous poetas mencionados, dos poetas fisterráns Alexandre Nerium e Modesto Fraga, e como convidado de honra Salvador García-Bodaño (fotografía superior), que recitaron baixo a epígrafe “Poemas e mar de fondo”. Regresou na edición de 2005, na que tamén estivo o poeta Bernardino Graña.

E en segundo lugar, lembraremos a súa tamén xenerosa achega aos textos que conforman esa monumental antoloxía Ara do mar. Poesía a Fisterra, que coordinou o noso poeta amigo Alexandre Nerium e da que xa falamos en QPC (nesta ligazón). O poema foi escrito de maneira expresa para esta colectánea a pedimento do poeta fisterrán.

Como un Poeta nunca morre de todo, velaquí o seu poema.

E que a Terra che sexa leve, compañeiro!

a morte do sol

en Fisterra

fronte de min o mar da fin da terra

o camiño secreto do pretérito

vén da foresta mítica dos séculos

e córtase de pronto

nos rochedos

riba do fondo abismo das escumas

gris brancas

as gaivotas

alá abaixo

trazan

por entre a brisa do solpor

seus últimos voares de salitre

no litoral

do espazo interminábel

na conca primitiva da mirada

xorden medos antigos

como sombras

e a inmensidade arríncame os ollos

que caen polos cantís

cara ás rompentes

vai o sol afundíndose no mar

no medio dos fulgores do silencio

e as augas

viran negras como a noite

augas de tantas ansias e saudades

ténsase no horizonte o misterio

e arde o confín do ceo

na distancia

cara ás tebras eternas do universo

a ara dos sacrificios deita o sangue

da luz a burbullóns

na atardecida

Publicado en Antoloxías, Biografía, Obituarios, Poesía, Roteiros | Deixa un comentario

70 minutos: Ricardo Gurriarán e Miro Villar analizan a figura de Florencio Delgado Gurriarán

A Asociación Socio-Pedagóxica Galega (AS-PG) dispoñibilizou na súa canle de youtube a gravación «70 minutos con Ricardo Gurriarán e Miro Villar» gravada a finais do pasado ano.

Neste audiovisual, Ricardo Gurriarán e eu propio analizamos a figura de Florencio Delgado Gurriarán, a quen se conmemorou no Día das Letras Galegas 2023. Alén da nosa intervención tamén se intercalan as pezas musicais de Lucía Aldao, xa que 70 minutos é un proxecto que une literatura e música, organizado pola Asociación Socio-Pedagóxica Galega en colaboración coa Deputación da Coruña.

Trátase dunha serie de cinco capítulos e os outros catro poden ser visionados premendo nas seguintes ligazóns:

70 minutos con Helena Villar Janeiro e Xesús Rábade Paredes

70 minutos con Uxía Senlle

70 minutos con Francisco Rodríguez

70 minutos con Xaquín Marín

Publicado en Biografía, Efemérides, Entrevistas, Estudos literarios, Gravacións, Historia, Lingua, Memoria Literaria, Poesía | Deixa un comentario

Artigo en QPC (C): No centenario de dous poemas de Gonzalo López Abente na revista portuguesa A Águia

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, que fai o número cen desde aquel primeiro artigo publicado en abril de 2016 e que se pode ler aquí. Desta volta para lembrar dous poemas que o poeta muxián Gonzalo López Abente publicou hai cen anos na revista portuguesa A Águia (Porto). Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

NO CENTENARIO DE DOUS POEMAS DE GONZALO LÓPEZ ABENTE NA REVISTA PORTUGUESA A ÁGUIA

«De 1923 tamén é a súa primeira publicación nunha revista portuguesa, moi frecuentada polos autores galegos, trátase de A Águia, onde vai aparecer o seu poema “Iñoranza”, á que vai seguir “Como ti queiras”, poema publicado no núm. 6 da revista Tríptico de Coimbra».

Velaí a anotación que escribín no Limiar da Poesía Completa de Gonzalo López Abente que se publicou en 2013, hai unha década, na colección Opera Omnia das edicións Espiral Maior, selo dirixido polo poeta Miguel Anxo Fernán-Vello, unha compilación realizada por encomenda dos meus compañeiros da extinta Fundación Gonzalo López Abente.

Nesa altura a revista A Águia non estaba dixitalizada e era a referencia que eu manexaba. Porén desde hai un tempo pódense consultar libremente a totalidade dos números desta lonxeva publicación literaria (nesta ligazón http://ric.slhi.pt/A_Aguia/revista), por iniciativa do Seminário Livre de Histórias das Ideias da Universidade Nova de Lisboa, e cando abrín o número no que colaborou o poeta muxián a sorpresa foi maiúscula pois ademais do soneto «Iñoranza», na páxina 40 e do que xa tiña noticia, tamén se incluía outro soneto intitulado «Despida», na anterior páxina 39, tal e como testemuñan as imaxes que acompañan este artigo, onde tamén se pode observar a gralla na sinatura dos poemas que aparece como Gonçalez Abente. O poeta muxián Gonzalo López Abente incluíu estes dous poemas no seu sonetario D’Outono (A Coruña: Editorial Ronsel, 1924).

A Águia. Revista bimensal de literatura, arte, sciência, filosofia e crítica social, aínda que despois tamén tivo periodicidade mensal e ás veces irregular, publicouse no Porto, entre 1910 e 1932, como órgano do movemento cultural e literario autodenominado a Renascença Portuguesa. Nas súas páxinas colaboraron varios escritores galegos do momento e cando o fai Gonzalo López Abente, no número dobre 17-18 (Novembro e Dezembro de 1923), estaba dirixida por Leonardo Coimbra e António Carneiro. Co primeiro, filósofo de prestixio, o poeta muxián debeu manter algunha correspondencia epistolar (da que non se conserva testemuño, aínda que si a temos do portugués con Risco, conservada na Fundación Vicente Risco) e froito desa amizade é que no citado libro D’Outono o soneto intitulado «Rosalía» leva a dedicatoria: A Leonardo Coimbra.

Velaquí os dous poemas no libro D’Outono, para compararmos cos versos publicados na revista. Entre as dúas versións non hai apenas mudanzas lingüísticas, en «Despida» uns acentos e en «Iñoranza» a máis salientable é mágua e d’agua na revista por mágoa e d’ágoa no libro.

DESPIDA

Muller xentil, arrescendente rosa,

botón de fror, ensoño feiticeiro;

raiola vesperal d’outo luceiro,

e linfa da fontela rumorosa.

Fada resprandecente, linda diosa,

derrubeime âs tuas prantas prisioeiro

en busca do feitizo derradeiro

a que aspira a nosa alma desexosa.

E cando as miñas mans fono tirando

das galas en que estabas envolvida,

e foron os meus ollos contemprando

a miseria da carne corrompida,

mudo de pena e de dolor tremando,

vin a verdade diante min despida.

IÑORANZA

Amada miña, câl de frol galana

arrescendín o teu prefume soave;

a ti apreixado en ilusoria nave

o mar crucei da xuventú louzana.

Do teu amor na fonte soberana

bebín devoto, repousado e grave;

voiéi no ensoño, como voia unh’ave

no azul imenso da rexión lonxana…

I-hoxe, adourada, cando volvo a verche

entendo que non puiden conocerche,

i-esta iñoranza no meu peito é mágoa,

por que ês pra min, linda muller que abrazo,

coma un microbio n-unha pinga d’ágoa

ou unha estrela no infinito espazo.

Publicado en Efemérides, Poesía | Deixa un comentario

Moita saúde, moita poesía e moita felicidade no 2023

JANDO”

Abrazar aparellos e en terra que te abracen,

recoller cabo e boia e en terra recollerte,

escoitar os perigos e en terra que te escoiten,

comprender os silencios e en terra comprenderte,

dignificar suradas e en terra seres digno.

De Gameleiros (2002)

Estamos a piques de lle poñer o ramo a este ano que, máis unha vez, navegou entre a dozura e o amargor.

Precisamos máis abrazos cálidos e menos incomprensión insolidaria e xenófoba.

E todos os desazos deviren azos de esperanza.

Moita saúde, moita poesía e moita felicidade neste 2023 que se achega para ti e a túa xente!

*E máis unha vez botei man dunha fotografía de Manuel Álvarez que acompaña ese poema do libro descatalogado Gameleiros (Xerais, 2002). Sirva tamén para honrar a memoria inesquecible da mestra e pedagoga Antía Cal que desde a súa escola “Rosalía de Castro”, en circunstancias ben dificiles, foi pioneira na galeguización do ensino, tan necesaria aínda hoxe.

Publicado en Poesía | Deixa un comentario

No lanzamento do facsímile do Manifesto Máis Alá, de Álvaro Cebreiro e Manuel Antonio

Recuperamos no noso repositorio as tres crónicas publicadas na prensa dixital sobre o acto de lanzamento no fisterrán Hotel Literario Bela Fisterra, que rexenta o ceés Pepe Formoso, dun libro en conmemoración do centenario da edición facsimilar do Manifesto Máis Alá, de Álvaro Cebreiro e Manuel Antonio, con estudos críticos da man de Xosé María Dobarro, Xesús Torres Regueiro e Ernesto Vásquez Souza nas Edicións Embora e co apoio do Concello de Rianxo.

Tamén se poden ler premendo nas ligazóns de cada medio.

F. R. Lavandeira, á esquerda, Alexandre Nerium, Modesto Fraga e Miro Villar en Fisterra. Foto: Bela Fisterra

QUE PASA NA COSTA

Manuel Antonio volveu navegar no mar de Fisterra

Este pasado venres 23, o Hotel Bela Fisterra artellaba unha singular homenaxe ao poeta do mar. Unha cita para lembrar a importancia, o legado de Manuel Antonio na poesía salgada do noso país.

Trala presentación do anfitrión Pepe Formoso, interviron o alcalde de Rianxo, Adolfo Muíños; Xosé María Dobarro, profesor, investigador e coeditor literario do libro e Xesús Torres Regueiro, historiador, investigador e coeditor literario do libro. Non puido acodir o académico Xosé Luís Axeitos.

Posteriormente os costeiros Modesto Fraga, Alexandre Nerium, Miro Villar e F.R. Lavandeira fixeron un recital de textos do poeta tremendamente emotivo.

Esta homenaxe terá a súa continuidade cun evento que se farán en vindeiras datas na Casa Museo Manuel Antonio de Rianxo, para culminar o Irmandamento entre o museo e a habitación adicada do Hotel Literario fisterrán.

LA VOZ DE GALICIA

Manuel Antonio, o mar e «Máis alá», en Fisterra

P. B. M. CARBALLO / LA VOZ

O Abaladoiro | O centenario do manifesto do poeta do mar conmemorouse no hotel literario Bela Fisterra

25 dic 2022

Catro, o cuarto número 4 do Bela Fisterra, é como se chama o cuarto dedicado neste hotel literario «ao gran poeta do mar de Galicia», Manuel Antonio. Así o reivindicou Pepe Formoso o venres, continuando co programa Un Nadal infinito, Un Nadal de libro que teñen en marcha no establecemento. Serviu o acto para contribuír a non deixar pasar desapercibido, aquí no finisterrae, o centenario do manifesto Máis alá, do propio Manuel Antonio.

Desde Rianxo, o seu berce, chegou Adolfo Muíños, alcalde, pero participaron ademais Xosé María Dobarro, profesor, investigador e coeditor literario da obra publicada por Embora, e Xesús Torres Regueiro, igualmente coeditor e tamén historiador e investigador. Unha moi boa forma de acabar o ano, mirando o mar, e coas voces de Modesto Fraga, Miro Villar, F. R. Lavandeira e o poeta do mar da Costa da Morte, Alexandre Nerium, que foron os encargados da lectura de textos. Adegas Méndez Rojo volveu colaborar na cita, do mesmo xeito que Ler Librerías.

EL CORREO GALLEGO

Centenario do manifesto de Manuel Antonio ‘Máis alá’ ao pé da Langosteira

Fisterra. As salas do hotel Bela Fisterra, ao pé da praia de Langosteira, acolleron un novo acto literario para lembrar o manifesto Máis alá, de Manuel Antonio, coincidindo co seu centenario.

No encontro participaron Adolfo Muíños, alcalde de Rianxo; Xosé Luís Axeitos, Académico da Real Academia Galega, profesor e investigador; Xosé María Dobarro, profesor e investigador; e Xesús Torres Regueiro, historiador, investigador e coeditor literario do libro. Ademais, deuse lectura a varios textos a cargo dos poetas fisterráns Modesto Fraga e Alexandre Nerium, do ceense Miro Villar e do rianxeiro F.R. Lavandeira.

A cita literaria enmarcouse no ciclo Un Nadal infinito e de libro!!! do Bela Fisterra terá continuidade o domingo, día 8 de xaneiro, coa presentación da nova obra da poeta fisterrana Branca Vilela. M. Lavandeira

F. R. Lavandeira, á esquerda, Adolfo Muíños, Pepe Formoso, Modesto Fraga, Alexandre Nerium, Suso Torres, Miro Villar e Xosé María Dobarro en Fisterra. Foto: Bela Fisterra
Publicado en Efemérides, Estudos literarios, Lingua, Manifestos, Poesía, Presentacións | Deixa un comentario

Aramados: os meus nove meses polos campos de concentración de Francia, de Manuel García Gerpe, no programa «Diario Cultural» da Radio Galega

A xornalista Belén Regueira, a quen agradezo a súa lectura e a súa atención, dedicoulle uns minutos no programa «Diario Cultural» da Radio Galega ao libro Aramados: os meus nove meses polos campos de concentración de Francia, de Manuel García Gerpe (Alvarellos Editora, 2020), unha novela-documento de memoria histórica autobiográfica que traducín para a nosa lingua.

A seguir vai a ligazón para escoitardes o programa que foi emitido o pasado mércores, 14 de decembro, e que aparece coa seguinte introdución.

http://www.crtvg.es/rg/destacados/diario-cultural-diario-cultural-do-dia-14-12-2022-5918506

Memoria en galego dos campos de concentración franceses

14/12/2022

Centos de miles de persoas fuxiron de España nos últimos meses da guerra civil e foron confinados en campos en Francia. Illote P Barraca 16 é o relato da experiencia nos campos de Santiago Rodríguez Salinas, escrito nos últimos anos da súa vida e do que falamos con Eduardo R. Cunha ‘Tatán’, un dos seus fillos.

Aramados. Os meus nove meses polos campos de concentración de Francia é o testemuño que o ordense Manuel García Gerpe publicou na Arxentina en 1941, recollido pola editorial Alvarellos e do que falamos co seu tradutor ao galego, Miro Villar.

Publicado en Biografía, Documental, Epistolarios, Historia, Memoria Literaria, Narrativa, Política, Radio, Teatro, Versións ou traducións | Deixa un comentario

Recensión a Un terror de auga fría. Escolma da poesía galega do medo, de Xosé María Álvarez Cáccamo (Ed. Lit.), en Grial 235

No último número, 235 (abril, maio e xuño do 2022) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «Unha colectánea de versos senlleira e sorprendente», unha recensión á antoloxía Un terror de auga fría. Escolma da poesía galega do medo, compilada por Xosé María Álvarez Cáccamo (Ed. Lit.).

Este número 235 centra os seus contidos monográficos na análise «O audiovisual galego hoxe: retos e paradoxos», cos artigos «O audiovisual galego actual: entre o mundo paralelo e as plataformas», de Xosé Nogueira; «Axencia Audiovisual Galega e a prehistoria do Novo Cinema Galego», de Manolo González; «Un Bollywood de provincias? A TVG diante dos retos e tendencias da ficción seriada galega», de Cibrán Tenreiro Uzal; «Perspectiva de xénero na ficción galega 2020», de Mariana Carballal; e «Cine e pulsión: cinco exemplos no cinema galego contemporáneo», de José Luis Castro de Paz e Héctor Paz Otero.

Na sección «Temas do noso tempo» aparece o artigo «Real responsabilidade e a Constitución», de Manuel Anxo Fortes Torres. E na sección «Ciencia e Técnica» o texto «A teoría da relatividade. Un cambio histórico para a humanidade», que asina Jorge Mira.

A seguir na sección «Documentos» Henrique Monteagudo asina a achega «Unha tentativa de refundación do Partido Galeguista no exilio (Buenos, Aires, 1946). Cartas trocadas entre Xosé Núñez Búa e Luís Seoane co Partido Galeguista do interior».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración de Antón Riveiro Coello, e a poética uns textos inéditos da autoría de Luísa Castro.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Florencio Delgado Gurriarán como tradutor. Entre Walt Whitman e Castelao», que asina Xosé Manuel Dasilva; «Brasileirismos no portugués europeo: actitudes e prácticas», da autoría de Henrique Monteagudo e «A mirada de Sofía Casanova na Rusia de hai un século: crónicas dun mundo en conflito», de Eila R. Filgueiras.

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Bruxelas. Unha mañá de domingo en Saint-Gilles», da autoría de Daniel Ugarte.

A maiores na sección «Feminismos» escriben Xisela Franco sobre «Por un Novo Cinema Galego. Unha aproximación feminista» e Encarna Otero sobre «Olladas de muller».

Na sección «Lingua» Ana Isabel Boullón Agrelo escribe sobre «A onomástica persoal en Galicia. Datos para a súa historia (socio)lingüística. Os nomes e os apelidos» .

E na sección «Historia e memoria» publícase o artigo «Sementeira de galeguidade no Centro galego de Bizkaia en Barakaldo. Crónica da acción cultural promovida por uns estudantes entre 1968 e 1970», de Francisco Domínguez.

Pecha o volume a sección «Música» co texto «Rastrexando o punk feminista en Galiza. Cal é o legado xeracional das mulleres punkis» que asina Maritxu Alonso.

Velaquí o contido da miña recensión.

Unha colectánea de versos senlleira e sorprendente

Un terror de auga fría. Escolma da poesía galega do medo

Xosé María Álvarez Cáccamo (ed. Lit.)

Contos Estraños / 2021 / 132 páxinas

Contos Estraños é unha proposta editorial singular no noso panorama literario que naceu hai unha década, por volta de 2011, primeiro como revista de literatura fantástica co mesmo nome e despois, brevemente, como colección dentro de Urco Editora, até desenvolveren un selo independente e especializado na literatura de ciencia ficción e de misterio, aínda que non só, reivindicando o ronsel de autores como H. P. Lovecraft.

Entre as súas novidades vén de publicarse esta Escolma da poesía galega do medo, cuxo suxestivo título Un terror de auga fría provén dun verso do poema “María Soliña” de Longa noite de pedra (1962) de Celso Emilio Ferreiro. A antoloxía é responsabilidade do poeta Xosé María Álvarez Cáccamo, autor tamén dun interesante limiar “Variacións sobre o medo”, unha ducia de páxinas de obrigada lectura para entendérmonos as liñas de traballo que seguiu neste proxecto fóra do común.

Así, Cáccamo debulla todas as dificultades do seu traballo, mesmo confesa que existiu a posibilidade de o abandonar, e explica a vasta semántica do “medo”, porque como se pode albiscar na lectura hai diversos e moi diferentes medos nos 42 poetas que xuntou, dos que se reproducen un, dous ou tres poemas como moito, e que van dende Eduardo Pondal (Ponteceso, 1935) até Celia Parra (Ourense, 1990). O antólogo segue o criterio da data de nacemento e non da publicación dos poemas para a organización, até conformar un sesquicentenario da nosa poesía que percorre case todas as promocións e xeracións que a crítica adoita considerar e que deixa fóra a mantenta os “medos” dos nosos cancioneiros medievais e dos nosos ilustrados.

Como sucede con calquera crestomatía cada persoa lectora pode botar de menos algún poema ou poeta, sen ir máis lonxe non está o “medo” presente nos versos de Curros Enríquez poñamos por caso e mesmo non compartimos a humildade no criterio de autoexclusión do propio Xosé María Álvarez Cáccamo, autor do poemario De mañá qué medo (Laiovento, 1993) e de varios títulos máis relacionados coas “sombras” dos que tamén se poderían tirar textos significativos nesa temática.

E incluso tamén se podería botar en falla algunha clase de “medo” aquí non referenciado, por exemplo moitas fobias, mais en calquera caso a escolla das 81 composicións semella estar ben xustificada e ningunha delas desmerece á hora de nos facer pensar e reflexionar sobre o medo.

Entre esa vasta semántica figuran o medo á noite, a nocturnidade e as sombras; o medo existencial e a angustia; o medo da perda e da distancia na relación amorosa; o medo á propia morte e á desaparición das persoas próximas e amadas e tamén aquí os medos a doenzas ou enfermidades incurables e irreversibles (con moita presenza nos últimos poemas do alzheimer); os medos infantís, case sempre irracionais e moitas veces con creacións ou visións monstruosas; outros medos inspirados na literatura popular (Santa Compaña en Ramón Cabanillas) e na literatura e na cinematografía (o corvo de Poe en Uxío Novoneyra ou Drácula en Olalla Cociña) e, como, non o medo e o terror da represión política, nomeadamente das vítimas do franquismo, mais tamén ese “terror de auga fría” da persecución que sufriu a canguesa María Soliña pola inquisición católica.

Sexa máis ou menos intensa a sensación medorenta que nos produza a lectura certo é que a proposta de Cáccamo deixou os propios medos atrás e encarou con afouteza o desafío.

Publicado en Antoloxías, Poesía, Recensións | Deixa un comentario