A crónica viaxeira «De Cée a Mugía» de Francisco Mayán Fernández na revista Algo (1933)

Publicado o 17 Setembro, 2023 por crebas

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para exhumar un dos primeiros artigos históricos e literarios de Francisco Mayán Fernández, o lembrado cronista de Cee que lle dá nome á Biblioteca Municipal. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

A crónica viaxeira «De Cée a Mugía» de Francisco Mayán Fernández na revista Algo (1933)

Hai agora 90 anos a revista Algo. Ilustración popular publicou no seu número 212 (2 de setembro de 1933) a crónica viaxeira «De Cée a Mugía» de Francisco Mayán Fernández que se centra no mosteiro de Moraime e, sobre todo, no santuario de Nosa Señora da Barca.

Esta revista de ilustración e fotografía nacera en 1929 en Barcelona, primeiro co subtítulo Semanario ilustrado enciclopédico y de buen humor e logo xa co de Ilustración popular, e cesou durante a guerra civil, pois o seu derradeiro número é o 428 (1938). Estaba dirixida polo dramaturgo Manuel Jiménez Moya, tiña periodicidade semanal e aparecía os sábados nos quioscos.

Por volta de 1933 convocou un «Concurso de crónicas ilustradas de excursiones», cuxos textos non podían exceder das 1700 palabras e que deberían incluír fotografías “más de tres y menos de doce” que a Redacción se reservaba o dereito de poder recortar, compoñer ou suprimir. Tamén solicitaban que se detallase o itinerario e mesmo que se falase de fontes, casas para descansar ou facer noite… se esa información fose de importancia para que outras persoas puidesen realizar esa mesma viaxe. E polos dereitos de publicación do texto e das fotografías aboaban a cada autor a cantidade de 50 pesetas e para as tres crónicas máis votadas polos lectores un premio de 300 pesetas.

Francisco Mayán (Cee, 1916 – Lugo, 2010), daquela a piques de facer os seus 17 anos, envía a súa crónica que foi acollida e publicada o 2 de setembro de 1933, no que foi un dos seus primeiros traballos literarios e históricos. Non acadou ningún dos tres premios a maiores. As seis fotografías que acompañan a crónica «De Cée a Mugía» non levan autoría, mais con certeza pertencen á cámara de Ramón Caamaño (Muxía, 1908 – 2007), a quen identificamos a carón da Pedra da Barca, nun dos seus moitos autorretratos.

Deseguida reproduzo o texto:

«De Cée a Mugía»

Era una hermosa mañana del mes de junio. Nos acomodamos en un magnifico ómnibus y salimos del risueño pueblo de Cée con dirección a Mugía, la villa hermana, lugar del ensueño, de la leyenda, de la tradición y de la poesía, que rodeada de las gigantescas olas del Atlántico por un lado y elevadas montañas por el otro, se extiende majestuosa entre la ría de Camariñas por el este y la parroquia de Bardullas por el oeste.

El viaje fue delicioso: continuamente disfrutamos de un panorama ideal, típico de nuestra Galicia, lleno de salud y de aire puro; por aquí lindas casitas de campo; por allá encantadores valles y algún pueblecillo que. erguido entre los peñascos de la montaña, parecía dirigirnos su humilde mirada como suplicándonos detuviéramos nuestra vertiginosa marcha para contemplar sus ennegrecidos muros, testigos de miles de hechos que encierran todo un pasado de gloria y de valor.

Desde que partimos de Cée fuimos gozando de ese lindo espectáculo, que hace al alma salir de si misma para dirigirse al cielo, que, como envidioso de tanta belleza, te envuelve con el intenso azul de sus nubes, que parecen cimentarse en las elevadas crestas de los montes.

A los pocos kilómetros de recorrido, perdimos de vista el mar de nuestra costa, tranquilo y apacible, y continuamos entre la dulzura de una agradable y encantadora campiña.

Nos encontrábamos entusiasmados con el paisaje que aparecía ante nosotros, cuando después de recorrer diez y nueve kilómetros, divisamos allá en lo alto una elevada torre, coronada con férrea cruz, denotando que por allí pasó tambien no olvidada civilizacion: era el antiguo monasterio de San Julián da Moraime, que aun conserva su estilo románicobizantino del tercer periodo; era aquel suntuoso templo de benedictinos, destruido en 1105 por los «latimani» de la «Historia Compostelana», y diez años después asolado por el almirante de los almaoravides Ali-ben-Meinon; era, en fin, aquella histórica iglesia que por donación de Alfonso VII, hecha en 26 de septiembre al abad Ordoño, para premiar servicios prestados por éste en tiempos de guerra, se reedificó en 1119.

Nos apeamos del coche y penetramos en la solitaria mansión, cuyo interior, todo de cantería, compónese de tres naves y ábsides semicirculares, siendo el central cuadrado y moderno, conteniendo uno de los muros laterales arquerías ciegas de doble arco bajo, con otro mayor, con capiteles de hojas. El pórtico, de columnas laterales, adornadas por doce estatuas que aun conservan restos del policromado primitivo, además do denotar gran influencia compostelana, parece estar diciendo que su construcción data de mediados del siglo XII. Luego nos dirigimos al monasterio, que se encuentra a su lado; monasterio antiquísimo, del que comienza a hacerse mención a fines de la oncena centuria, cuando, en 1093, la condesa Argilona hace grandes donaciones al monasterio de Moraime y a su abad Honorio, al que más tarde doña Zoila donó la villa de Sartevagos y su hijo, Diego Froilaz, añadió, en 1122, la Iglesia de Duyo, perdiendo el repetido monasterio parte de sus posesiones per apoderarse de ellas el conde de Trastamara, quien no accedió al mandato de don Juan II, que ordenaba su restitución.

Contemplamos detenidamente sus restos, descubriendo por ellos la gran capacidad que tuvo en otros tiempos, y ya no pudimos detenernos más en la admiración de aquellas piedras memorables, porque al volver la vista, teníamos ante nosotros la ensenada de Merexo y no podíamos partir de allí sin deleitarnos unos momentos con su hermosura.

Abandonamos tanta belleza y reanudamos nuestro camino a Mugía, volviendo a ver otra vez el mar, pero no aquel mar apacible y tranquilo, sino el inmenso y embravecido, cuyas encrespadas olas chocaban y se rompían, convirtiéndose en blanca espuma, contra las empinadas rocas que tan magistralmente cantó en sonoros versos el excepcional López Abente:

Penedos, altos penedos — do Corpiño vixiante — sodes com’o meu amor — tristes, barudos e grandes.

Seguimos nuestra ruta y, por fin, llegamos a la hospitalaria Mugía; cruzamos aquel pintoresco pueblo, escondido en un rincón de esta costa brava, de la que hizo eco el gran poeta Ariosto en algunos cantos de su «Orlando furioso», y arribamos a las inmediaciones del santuario de Nuestra Señora de la Barca, extremo septentrional de la península alta y esquinada, conocida por «Cerro de Muxia», contra el que se estrellan los vientos del norte, rompiendo en las rocas de las orillas las ondas del mar, que continuamente cruzan gran número de navegantes, a los que Nuestra Señora de la Barca protege desde su santuario. Alto y severo divísase a lo lejos el faro del Villano que, compadecido de los seres que en los grandes trasatlánticos surcan los mares para buscar en lejanas tierras la codiciada fortuna, les señala el camino que ha de llevarles al término du su viaje.

El santuario posee una puerta principal orientada al poniente y otra lateral que da al norte; el techo es de pizarra, motivo por el cual los romeros que regresan de este santuario entonan una canción que dice:

Nosa Señora da Barca — ten o tellado de pedra; — ben poidera tel-o d’ouro — miña Virxe se quixera.

En la fachada principal se encuentran las bases para las torres, pero éstas no se han construido. El retablo del altar mayor es churrigueresco, de buena traza, obra, aproximadamente del siglo XIV, en cuyo centro se halla la venerada Virgen de la Barca, con su divino Hijo en el brazo derecho, teniendo un cetro en la mano izquierda; todo este conjunto yérguese sobre los hombros de un ángel, que está en medio de una embarcación que tiene por remeros a dos querubines con uno al timón, sosteniendo el último una carta que dice: «Quién como Dios». La imagen mide en total cuarenta y ocho centímetros.

En el templo hay cuatro altares laterales, habiendo sido dos de ellos dotados de retablos por el párroco, en 1859, y los otros dos, por su traza y pintura, parecen contemporáneos del altar mayor, uno, en el que se halla la imagen de la Virgen del Carmen y del arcángel San Miguel, fue erigido por un devoto en memoria de la aparición de la Madre de Dios al apóstol, y el otro fué también un regalo, viéndose en él esta inscripción: «Está consagrado a San Juan Bautista y a San Roque».

Al lado mismo de la epístola y del Evangelio, se conservan en dos sepulturas las cenizas de los condes de Maceda, que reedificaron el templo, leyéndose en la de al lado de la epístola: «Aquí yace doña María Teresa, condesa de Taboada, viuda del conde de Maceda, muerta en 1727 y trasladados sus restos en 1730», y en la de al lado del evangelio: «Aquí reposa don José Benito Lanzós, conde de Maceda, que falleció en 1725 y fué trasladado en 1730».

A partir del pontífice Clemente XI, en 1718, se concedieron al Santuario de la Barca innumerables indulgencias, que ganan los romeros que asisten a las peregrinaciones, y de los cuales hace referencia la historia, diciendo que llegó a tanto su número, que ya en el siglo XVI fué necesaria la construcción de un hospital en el extremo norte de la villa; hospital del que hoy no se conserva ningún vestigio; era costumbre continuar la peregrinación visitando al «Cristo de Fisterra»; de ahí que, al regresar, ya cumplidas las ofertas, entonasen esta copla.

Veño da Virxe da Barca, — veño d’abalar a pedra, — tamén veño de vos ver — Santo Cristo de Fisterra.

Visitamos «a pedra d’abalar e d’ os cadrises», fuentes de un sinnúmero de leyendas, y nuevamente pudimos contemplar el sublime espectáculo del mar embravecido, que, de vez en cuando, era surcado por una velilla blanca, cuya embarcación se mecía al acompasado son de aquellas enormes olas, tripulada por humildes pescadores que con su corazón henchido de fe y la mirada fija en el Santuario de Nuestra Señora de la Barca, no temen arrostrar los peligros de la lucha que diariamente tienen que sostener contra el furioso elemento para arrancar de su seno el pan de sus hijos.

Después de comer en las inmediaciones del Santuario, retornamos a Cée, y al recordar que todas estas peregrinaciones sirvieron de inspiración a multitud de poetas, vino a mi mente la composición de nuestra inmortal Rosalía de Castro que lleva por título «Nosa Señora da Barca», y aun sin querer se asomaban a mis labios aquellas dulcísimas estrofas:

¡Canta xente… canta xente — por campiñas e por veigas! — ¡Canta pol-o mar abaixo — ven camiño da ribeira!

Ramo de frores parece, — Muxia a das altas penas, — con tanta rosa espallada — n’aquela branca ribeira, — con tanto carabeliño — que reloce antr’as areas, — con tanta xente que corre, — que corre e se sarandea.

¡Bendita a Virxen da Barca, — bendita por sempre sea! — ¡Miña Virxen milagrosa — en que tantos se recrean! — Todos van por visitala, — todos alí van por vela, — na sua barca dourada, — na sua barca pequena.

FRANCISCO MAYÁN FERNÁNDEZ

FOTO 1: Aspecto de las encrespadas olas que chocan y se rompen, convirtiéndose en espuma, contra las empinadas rocas.

FOTO 2: Alto y severo divísase a lo lejos el faro del Villano.

FOTO 3: Vista de Mugía, lugar del ensueño, de la leyenda, de la tradición y de la poesía.

FOTO 4: Enorme roca oscilante llamada «d’abalar» que se encuentra en las inmediaciones del santuario.

FOTO 5: Imagen de Nuestra Señora de la Barca que se venera en la villa de Mugía.

FOTO 6: Piedra llamada «d’os cadrises» que según la leyenda tiene facultad de curar de esta enfermedad a los que pasen por debajo.

Publicado en Arte, Fotografía, Historia, Roteiros | Deixa un comentario

«Do reino dos suevos ó dos bergundios». As crónicas do xornalista e viaxeiro Xosé Ameixeiras

Publicado o 28 Agosto, 2023 por crebas

(As fotografías que ilustran esta anotación son de autoría propia, agás esta do grupo de Xosé Ameixeiras)

«Do reino dos suevos ó dos bergundios» foi a epígrafe da nova xeira anual organizada polo Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (SemEsCom), que preside Xosé María Lema Suárez e do que fago parte, coa sempre axeitada e eficiente organización de Chus Barbeira Pose, que desta volta nos levou a viaxar entre os días 17 e 25 de agosto por terras borgoñesas.

Deseguida reproduzo as sempre interesantes e completas crónicas das xornadas desta nosa viaxe cultural, asinadas co pseudónimo A. Lavandeira e escrita por un dos viaxeiros, o xornalista Xosé Ameixeiras, delegado da edición comarcal de Carballo do xornal La Voz de Galicia. Velaquí os textos, que tamén se pode ler no orixinal premendo nas dúas seguintes ligazóns:

Primeira parte

Segunda parte

Do reino dos suevos ó dos bergundios

A. Lavandeira. Borgoña / La Voz

As conferencias-bus do Semescom | Medio cento de persoas percorren dende hai uns días a Borgoña francesa

21 ago 2023

Do reino dos suevos ó dos bergundios. Así se titula a aventura viaxeira deste ano do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), que consiste nun detido percorrido pola Borgoña francesa. As aulas rodantes ou conferencias-bus profundizan este ano no coñecemento deste territorio moi relacionado coa Fisterra atlántica. De Borgoña eran os devanceiros por vía paterna do rei galego Alfonso VII, criado no mosteiro de San Xián de Moraime (Muxía). A outra conexión moi importante é Vézelay, onde comeza unha das catro vías de peregrinación xacobea medievais máis importantes con fin en Fisterra-Muxía.

A viaxe do Semescom arrincou o pasado xoves no aeroporto Rosalía de Castro de Santiago, se ben en Burdeos xa estaba á espera Pablo Bustelo, da axencia de viaxes Compostela Bus, que é quen tradicionalmente traslada aos viaxeiros do Semescom por Europa adiante. Entre viñedos, campos de millo e xirasois e vacas cherolesas pacendo pacificamente, o grupo realizou a súa primeira parada en Montluçon para mergullarse nas rúas medievais desta pequena cidade da Auvernia. E entre parada e parada, as conferencias-bus.

O presidente do Semescom, Xosé María Lema, vai debullando pouco a pouco a historia da Borgoña, datas e acontecementos para a historia deste territorio francés. Chus Barbeira, ademais de levar a cabo a principal tarefa de organizar a viaxe, tamén elaborou unha guía. Xela Cid disertou sobre as pedras volcánicas da área e o latinista e escritor Pepe Carballude fixo unha ampla introdución sobre a Guerra das Galias, que tivo como protagonista principal a Julio César, os enfrontamentos entre os galos e os romanos e as vidas duns e dos outros. Claro que a seguinte parada foi en Bribacte, unha cidade fortificada, desde donde César levaría preso a Roma ao gran líder galo Vercinxetorix, vencido en Alesia. O presidente Mitterrand proclamou o monte Beuvraiy, onde está Bribacte, Sitio Nacional o 17 de setembro de 1985.

Tamén moi vencellada coa presenza romana na Francia é Autun, outro lugar de parada, cos restos da súa muralla, o teatro e as portas que se conservan de cando Augusto decidiu crear esta cidade. Do medievo queda a catedral de San Lázaro, considerada unha das xoias do románico borgoñés. Os viaxeiros do Semescom, un medio cento como adoitan ser todos os anos, prestaron especial atención a Vézelay, situada no entorno da Montaña Negra, e punto de partida da Vía Lemosina pola ruta xacobea e que tamén pasa por Avallón, outra estación de parada do Semescom. Pasa por Limoges. O lugar de saída é a que foi abadia da Magdalena de Vézelay, onde empezaría tamén a Terceira Cruzada. Chega a ruta ao pobo vasco de Ostabat, onde se funde coa Vía Turonnensis e a Vía Podiensis. O grupo admirou o tímpano da igrexa e outras marabillas do templo e gozaron das rúas medievais, así como das cervexas e o café con xeo do hotel, bar e restaurante Le Compostelle. Nunha das portas da muralla da cidade figura unha placa que pon: Anne jubilaire compostellane. Velezay 1971.

Ata o venres

Esta fin de semana, a comitiva estableceuse en Dijon, capital da Borgoña e a «cidade dos cen campanarios», e continuará o su periplo ata o venres. As conferencias-bus seguirán con intervencións de, entre outros, Antón Losada, Rosa García Vilariño ou X. M. Penas Patiño o as sempre brillantes locucións sobre as reviravoltas da arte románica e gótica de Pablo Sanmartín. Da saúde do grupo encárgase o médico Xan Fernández Garrido.

Unha viaxe ao centro de Galicia polas campiñas da Borgoña

A. Lavandeira. Carballo / La Voz

O Semescom realizou un periplo pola rexión gala durante nove días, entre ducias de hectáreas de viñedos e de historia enraizadas en séculos

27 ago 2023

«Nunca en van, sempre en viño». Este é lema da catedral dos caldos da Costa de Ouro da Borgoña (Francia), o Château Clos-Vougeot, que alberga unha orde de cabalaría moi particular, a Confraría de Tastevin. É un templo da enoloxía histórica borgoñoa e unha das paradas do percorrido cultural que o Semescom realizou durante nove días pola rexión gala, pero quizais unha das más significativas. Unha viaxe ao corazón de Galicia polas campiñas da rexión francesa, nunha transfiguración perfecta das esencias galaicas.

O bus das conferencias do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte achegouse a un océano de 51 hectáreas de viñedos e a historia da produción vinícola enraizada en séculos. Unha inmersión nas formas e nas infraestruturas coas que os monxes elaboraban unha bebida con selo propio e de prestixio mundial. Recoñecidos personaxes da vida social e política mundial téñense achegado a este lugar para gozar e difundir as bondades dos caldos borgoñóns. Entre eles, Ronald Reagan, Vargas Llosa ou Catherine Deneuve, por citar algúns.

O venres pola noite chegaron ás súas casas os expedicionarios despois dunha xeira cargada de saberes, emocións, camaradería, fraternidade e moitos días de canícula. As aulas móbiles achegaron Galicia á Borgoña ou viceversa. Da Costa da Morte ou da Costa da Solpor á Costa de Ouro. Coas traducións de Rocío Romero e Mercedes Barbeira, os viaxeiros tiveron acceso ás explicacións das diversas guías. Rosa García lembrou como no 1920 o poeta Phíleas Lebesgue traducía ao francés O carreteiro do muxián Gonzalo López Abente, o autor que era quen de «casar as almas ca paixón». Manuel Chouza, noutra proposta sorprendente, fixo comparanzas sobre casos de licantropía entre Manuel Blanco Romasanta, de Esgos (Ourense), e o insólito caso da Besta de Gevaudan, a misteriosa fera francesa que chegou a cobrar ducias e ducias de vidas.

Nada foi indiferente ao grupo que viaxou a bordo do Compostela Bus, de Pablo Bustelo. Nas charlas das aulas, Lema Suárez, o presidente do Semescom, lembrou como o papa borgoñón Calixto II, irmán de Raimundo de Borgoña, pai do rei galego Alfonso VII, editou o popular Códice Calixtino, a enciclopedia do peregrino a Compostela.

En Dijon, a capital da rexión, non quedaron moitos espazos de interese por percorrer, dende o Pazo dos Duques, o Museo de Belas Artes, o circuíto da curuxa, sobre a que Penas Patiño deu a correspondente explicación; templos relixiosos ou barrios con edificacións medievais. Houbo un percorrido pola Borgoña profunda ou Suíza borgoñoa do Val de Ouche.

Unha historia xeolóxica

En Châteauneuf-en-Anxois, os viaxeiros percorreron rúas doutros tempos nas voltas dun vello castelo, e Antón Losada explicou, xunto á igrexa deste fermoso recuncho, a historia xeolóxica que deu lugar á Costa de Ouro e os valores dos chans para a produción de viño.

Auxerre recibiu ao grupo coa maxestade dos tres impoñentes templos e as súas torres adornando a beira do río Yonne. Na catedral de San Estevo, a cripta e os seus frescos con Cristo ao lombo dun cabalo espertaron a admiración de todos.

E na abadía románica de Fontenay, Patrimonio da Humanidade dende 1981, descubriron os rigores da sobriedade que imprimía a orde do Císter aos seus monumentos en aras de non xerar distraccións aos membros da comunidade.

Especial impacto causou a visita ao Hôtel-Dieu, un fabuloso centro hospitalario benéfico fundado no 1443 por Nicolás Rolin. Un inmoble nobre con tellado decorado que inspira grandiosidade no que se amosan as instalacións para o tratamento de enfermos pobres, capela, salas de enfermos de pago, cociña, farmacia e laboratorio e museo.

Un motivo moi axeitado para que Xosé María Lema lembrase a historia da gran liberal e benfeitora Juana de Vega.

Unha das últimas paradas foi en Périgueux, cos seus templos de inspiración veneciana, os restos do anfiteatro e o teatro romanos e impresionante Torre de Vésone, dedicada a deusa Vesunna.

A última noite transcorreu en Bilbao, onde celebraban a semana grande das festas. Un tsunami humano desbordou polas rúas. Algúns gozaron dun concerto de Rodrigo Cuevas na Plaza Nueva. A mañá do venres xa era posible deambular tranquilamente polo paseo fluvial sen unha alma.

E así tornou ao remate unha viaxe que, como comentou Xela Cid, no acto de despedida, transcorreu dende a prehistoria, pasando polo mundo romano, a arte románica, a gótica, as rutas de varias cidades, o viño e, en xeral, a historia, a literatura, a xeoloxía e moitos outros coñecementos de interese para un grupo que leva viaxando dende o ano 2006, baixo aquel entón da guía do arqueólogo francés Le Roux, como lembrou Xan Fernández Carrera na charla de clausura, onde houbo parabéns para todos cantos dunha maneira ou doutra interveñen no éxito dunhas rutas de gran fondo humano, cargadas de amizade e saberes.

Publicado en Arte, Historia, Roteiros | Deixa un comentario

Xoán Xosé Fernández Abella in memoriam

Publicado o 28 Agosto, 2023 por crebas

Na mañá do 17 de agosto, Día da Galiza Mártir, deixounos o amigo poeta Xoán Xosé Fernández Abella (Monforte de Lemos, 1933 – Teo, 2023) a piques de facer os noventa anos.

Días antes atopeino pola rúa paseando co seu fillo na contorna do Museo do Pobo Galego e malia a súa crebada saúde coa súa sempiterna afabilidade díxome que ía marchar a Ortigueira onde tiña familia e falamos de que en setembro ou outubro había presentar a edición dun caderno poético da súa autoría e a ver se podíamos combinar para un café. Xa non vai ser. Unha mágoa profunda.

Abella, como o coñecíamos, era presenza habitual nas conmemoracións da memoria histórica (nomeadamente nos actos de lembranza dos asasinatos de Alexandre Bóveda e de Ánxel Casal) e tamén en moitos outros sarillos poéticos, sempre coa súa afabilidade e humildade por diante.

A imaxe que acompaña esta anotación (da esquerda á dereita Xoán Xosé Fernández Abella, Henrique Neira, Diana Pastoriza, Xosé Manuel Lobato e eu propio) testemuña unha desas ocasións que propiciaron o noso encontro. Corresponde ao lanzamento do libro Pico Sacro. Ferido polo lóstrego e a lenda (Alvarellos, 2017) na Libraría Ler (Santa Comba) o 27 de abril de 2018.

Tamén reproduzo de novo nesta bitácora unha vídeo-gravación que Diana Pastoriza dispoñibilizou para o público nunha anotación do seu poético e moi recomendable blogue Palabras da man ao corazón, o día 2 de maio, na súa crónica do lanzamento baixo a epígrafe «An Afternoon of Words: Book Launch of Pico Sacro. Ferido polo lóstrego e a lenda» e tamén na súa canle de youtube Diana Pastoriza.

Abella, amador dos sonetos coma min, leu coa súa voz vagarosa un ecopoema da súa autoría que reproduzo deseguida in memoriam.

Que a Terra che sexa leve, caro amigo Poeta!

Pico Sagro

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra,

sempre sinalando ó alto,

como as almas auténticas

queren o alto, o mellor,

a prol da Patria galega!

Nunca xamáis se consintan

os perigos das canteiras,

nin aeroxeneradores

que contra a túa fauna atentan,

e incluso contra a túa flora

e a túa beleza inmensa.

Para ti a protección

permanente e máis intensa.

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra,

e milagre dos milagres,

e das máis fermosas lendas!

Pico Sagro, Pico Sagro,

tesouro da nosa Terra!

Xoán Xosé Fernández Abella (Monforte de Lemos, 1933)

Inédito. Os Tilos, 6 de xuño de 2016

Publicado en Obituarios, Poesía | Deixa un comentario

Que a Terra che sexa leve, Pólvera

Publicado o 17 Agosto, 2023 por crebas

(Fotografía de Manuel Álvarez que acompaña o poema «Pólvera» do libro Gameleiros (2002), en fermosa edición xa descatalogada por Xerais)

Recibo unha sentida mensaxe do amigo guardés Manuel Álvarez:

«O noso amigo Jesús Martínez González Pólvera, da estirpe curtida e salgada dos mariñeiros da Guarda e da nosa familia do libro Gameleiros da que el forma parte para sempre, deixounos a semana pasada.
Acompaña así a Carioca, Chelino, Quinón, Santamaría, Pela…
Saúde e apertas,
M»

Triste nova. Condolencias aos seus. Que a Terra lle sexa leve a este home do Mar!


“PÓLVERA”


No mar medran froiteiras e as mans do mariñeiro,
mans de ferro, con fendas salgadas do traballo,
collen xurelos de ollos cegos e escamas tona
de prata, que relocen en cestos de esperanza;
mentres o home interroga xa o día de mañá.

Publicado en Fotografía, Obituarios, Poesía | Deixa un comentario

O nariz de Fiz no «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria» da Editorial Galaxia

Publicado o 31 Xullo, 2023 por crebas

A reedición (ou edición revisada) da novela infantil O nariz de Fiz, publicada na colección Árbore da Editorial Galaxia, é un dos libros que se inclúen no «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria», presentado así na páxina da editora.

Galaxia publica o seu «Catálogo de lecturas recomendadas para Educación Primaria»

Sara Valcárcel. Xullo 28, 2023

O presente Catálogo de lecturas recomendadas para educación primaria de Editorial Galaxia quere proporcionar ás mestras, mestres, bibliotecarias e bibliotecarios dos centros escolares galegos e responsables dos clubs de lectura, unha selección de obras de referencia para o fomento da lectura na nosa lingua, a educación literaria e a comprensión lectora.

Na actualidade, o maior peso da formación dos futuros lectores e falantes da nosa lingua recae nos centros de ensino, polo que tentamos con esta guía facilitar o traballo dos educadores e educadoras. Mais tamén os pais e nais poden acudir a el para procurar lecturas para os seus fillos e fillas.

Unha selección de libros con algúns dos autores e autoras mías senlleiros da nosa LIX: Antía Yáñez, Carlos Labraña, An Alfaya, Paula Carballeira… Un feixe de historias atraentes para a rapazada e ilustrados con mestría e agarimo por algúns dos mellores ilustradores e ilustradoras da nosa terra: Luz Beloso, Fonso Barreiro, Eli García, Kristina Sabaite, Víctor Rivas ou Blanca Millán.

O catálogo organízase por idades, mais dun xeito flexible pois, a capacidade lectora de cada neno ou nena varía en función de moitos factores. Indícanse tamén os temas de referencia de cada libro: a diversidade, a familia, as diferenzas sociais, a tolerancia, a amizade, os trastornos do desenvolvemento, ao solidariedade, a identidade de xénero…

Ofrécense libros das temáticas e os xéneros máis variados, poesía, teatro, novela e xogos coa lingua. Cada lector ou lectora poderá atopar aquí un libro que o marcará para sempre e co que principiará a súa andaina polos vieiros da lectura.

Ademais, na web de Editorial Galaxia, tanto no apartado de materiais https://editorialgalaxia.gal/os-materiais/ como na ficha específica de cada un dos libros deste catálogo, a partir de setembro haberá unha detallada guía didáctica con exercicios, comentarios, recomendacións e actividades para os lectores e lectoras.

Bo verán a todas e todos e boas lecturas!

Publicado en Infantil | Deixa un comentario

Recensión a Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, en Grial 238

Publicado o 24 Xullo, 2023 por crebas

No último número, 238 (abril, maio e xuño do 2023) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «As derradeiras leccións dos mestres», unha recensión ao ensaio de investigación histórica Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, que reelabora un texto publicado antes en Que pasa na Costa.

Este número 238 centra os seus contidos monográficos no sexaxésimo aniversario de tres fitos: a Fundación Penzol, a revista Grial e o Día das Letras Galegas, baixo o título «1963. O ano do prodixio», coa coordinación de Francisco Castro, que asina o texto introdutorio coa epígrafe «Un triángulo para un país»; «A Fundación Penzol: 1963-2023. Notas para un novo aniversario», que asina Xosé Manuel Dasilva; «O Resurrection Fest das Letras», da xornalista Ana Abelenda e «Francisco Fernández del Riego, a Fundación Penzol e o grupo cultural O Castro. Notas para unha aclaración», de Francisco Domínguez.

A seguir María López Sández publica «60 anos da revista Grial (1963-2023)» unha ampla «Conversa con Víctor F. Freixanes, Henrique Monteagudo e Xosé Manuel Soutullo».

Na sección «Temas do noso tempo» aparece o artigo «A intelixencia artificial no gume da navalla», de Minia Monteagudo Vilavedra. E na sección «Ciencia e Técnica» o artigo «Descifrando o comportamento humano a través da sociolingüística en Galicia», que asina Jorge Mira Pérez.

Logo na sección de «Historia e memoria» un texto de Santiago Guerra Fernández sobre «O papel dos intelectuais orgánicos no movemento nacional galego. Un chamamento á acción».

A seguir na sección «Documentos» Xosé Manuel Dasilva asina a achega «Dúas antoloxías inéditas de X. Alonso Montero e X. L. Méndez Ferrín».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración dun novo autor Alexandre Plaza Poutás, e a poética uns textos inéditos da autoría de Xavier Rodríguez Baixeras.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Dez anos de Ulises en galego. Unha digresión necsaria. Pódese vivir sen ler o Ulises?», que asina Xabier Queipo e «Manuel Murguía e a lírica galegoportuguesa», de Xabier Ron Fernández.

A maiores na sección «Lingua» Hellen Cristina Picanço Simas escribe sobre «As línguas indígenas do Brasil. Uma proposta de planejamento lingüístico» e tamén sobre a nosa lingua na sección «Debates» Henrique Monteagudo asina «Nos 40 anos da Lei de normalización lingüística. Cómpre virar o rumbo».

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Xerusalén, Entre o conflito e os oasis», da autoría de Ana Cabaleiro.

A escritora Fina Casalderrey asina unha «Autopoética» na sección de «Literatura infantil e xuvenil».

Na sección «Feminismos» Patricia Faraldo escribe sobre «Reforma e contrarreforma dos delitos sexuais: un camiño de ida e volta» e Miguel Vieito Villar asina «Reflexións sobre vulnerabilidade, violencia e patriarcado».

Pecha o volume as seccións «Arte» co texto «Francisco Fernández del Riego. A colección dun defensor da arte galega» que asina Beatriz Liz de Cea e «Música» co texto «5o anos de Fuxan os Ventos» que asina Fernando Fernández Rego.

Velaquí o contido da miña recensión:

As derradeiras leccións dos mestres

Os mestres mortos daquel verán

Narciso de Gabriel

Vigo: Galaxia, 2023, 248 páxinas

O pedagogo e catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel vén de publicar un estudo de investigación intitulado Os mestres mortos daquel verán (Galaxia, 2023), cuxo título parafrasea como homenaxe a novela de Carlos Casares Os mortos daquel verán. Narciso de Gabriel, que segue o camiño encetado na súa anterior obra de divulgación da nosa memoria histórica democrática e republicana Vermellos e laicos (Galaxia, 2021), compila desta volta as tráxicas biografías de doce docentes galegos represaliados polo franquismo, agás o derradeiro asasinado nun masacre perpetrado pola Gestapo, policía política do estado nazi.

O volume, que reproduce na cuberta o fermoso “Monumento aos represaliados da represión franquista” que instalou o lembrado Isaac Díaz Pardo no coruñés Campo da Rata, ábrese cun Limiar onde se cita con exhaustividade a extensa nómina de mestres e mestras que foron asasinados entre os anos 1936, en maior número, e 1941, con idades que abranguían desde os 23 anoas de Enrique Alonso Teijeiro e os 60 de Juan García Niebla.

Oito deles foron executados despois de xuízos carentes de toda lexitimidade e garantía. Outros trece, once homes e dúas mulleres, xa foran paseados tamén en 1936, sen necesidade de representaren ningunha pantomima de xuízo previo condenatorio á máxima pena. E aínda tres máis habían morrer a consecuencia das malleiras e torturas sufridas na súa arbitraria detención, o que levaría a outros dous a se suicidaren antes de caer nas mans dos franquistas.

Deseguida o autor escribe en dez capítulos as sucintas biografías dalgúns deses mestres e mestras represaliados, centrándose en doce persoas concretas, dez homes e dúas mulleres, aínda que ás veces no capítulo poden aparecer referencias explícitas a outros que tamén sufriron a barbarie franquista, e que se presentan en orde cronolóxica da data da súa morte violenta. Velaí, ilustradas en cada capítulo cun debuxo inicial tirado dos álbums de Castelao e con versos de diferentes poetas no inicio, as tráxicas historias de María Vázquez Suárez, Rafael Fernández Casas, Jesús Álvaro López Brenlla, Mercedes Romero Abella, Fernando Barcia Veiras e Rafael Pardo Carmona, Xosé Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, Arximiro Rico Trabada, Víctor Fraiz Villanueva, Ramón Amadeo Figueroa Vilachá e Francisco Ponzán Vidal.

Todas elas ben merecen un coñecemento demorado, ademais todas as biografías teñen axilidade narrativa e os datos historiográficos non empecen a lectura. A brutalidade dos franquistas non nos abandonará en toda a lectura, velaí como exemplo que no capítulo dedicado a Rafael Fernández Casas, paseado o 20 de agosto de 1936 e tirado nunha gabia, que fora sacado pola noite da súa casa escola de Souto-Carnoedo, tamén inclúe unha referencia a Pedro López Vázquez, con destino na escola de San Mamede de Carnota. Aquí reproduce un fragmento do proxecto universitario Nomes e Voces (que se pode ler na rede) e ao que pertence este parágrafo: “Foi retido e colgado polas pernas nunha das vigas de planta baixa que usaba para dar escola na paraxe do Campiño, na parroquia de San Mamede de Carnota. A súa tortura durou máis dun día, queimáronlle os dedos das mans, posteriormente virárono e sometérono a toda clase de agresións. Acabou morrendo no mesmo lugar onde foi torturado (…)”.

As fontes que manexa Narciso de Gabriel permiten testemuñar coma en moitos casos a algúns mestres aplicóuselle a “lei de fugas” en 1936, como Jesús Álvaro López Brenlla, e o franquista Ministerio de Educación Nacional depurouno e fixo pública a súa separación do ensino en 1940!!!

O mesmo aconteceu con Mercedes Romero Abella, natural de Cee, mestra no barrio coruñés de Monelos no momento do seu asasinato, antes estivera noutras localidades como Corcubión. O seu nome xa figuraba na primeira orde de destitucións que os franquistas deran a coñecer en agosto de 1936. Neste capítulo, coma noutros, Narciso de Gabriel bota man das investigacións históricas publicadas por Luís Lamela García para relatar como Mercedes foi “paseada” en novembro de 1936 e depurada do ensino anos despois. Tamén se lembra que a Asociación para a Recuperación dos Desaparecidos no Franquismo (ARDF) localizou e identificou os seus restos e con eles recuperou o lapis da mestra e un carbón de debuxo. Estas eran as armas que utilizaban as mestras e os mestres na súa revolución.

Mención á parte merece o asturiano Francisco Ponzán Vidal, quen se fixera cargo da escola dos Baos-Corzón (Mazaricos) en 1934 e en febreiro de 1936 tomou posesión da de Camelle (Camariñas), pois conseguiu eludir as primeiras vagas represivas do franquismo e cando xa estaba en Francia foi detido o 28 de abril de 1943 pola policía colaboracionista francesa e dous días antes de se liberar Toulouse, o 17 de agosto de 1944, foi un dos moitos presos que asasinou a Gestapo nos estertores da súa represión.

Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, é un deses libros que deberían ser lectura imprescindible e necesaria para coñecermos a nosa memoria democrática e para combater a pantasma do fascismo que máis unha vez anda a percorrer Europa. Tamén para lembrar e facer xustiza histórica cos nomes de mestras e mestres adoito esquecidos nos seus lugares de orixe ou nos espazos onde desenvolveron o seu maxisterio.

Publicado en Historia, Recensións | Deixa un comentario

«Un clásico noso para encontrar a serenidade en momentos de desacougo. Sesenta anos do pasamento do muxián Gonzalo López Abente». Por Manuel Vilar

Publicado o 24 Xullo, 2023 por crebas

(Fotografía: Fondos da RAG)

O amigo antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez, actual director do Museo do Pobo Galego, publica na edición comarcal de Carballo do xornal La Voz de Galicia un artigo en acordanza do sesenta anniversario do pasamento do académico e escritor Gonzalo López Abente, un dos nosos maiores poetas. Polo seu interese divulgativo reproducimos aquí o texto, que se pode ler na prensa dixital nesta ligazón.

Un clásico noso para encontrar a serenidade en momentos de desacougo

Sesenta anos do pasamento do muxián Gonzalo López Abente

Por Manuel Vilar

24 xul 2023

Estamos nas vésperas do 25 de xullo, a festa nacional de Galicia que cantou o poeta muxián Gonzalo López Abente: «Queremos celebrar o noso día / baixo o agarimo da benina estrela». Hai sesenta anos a estrela non reluciu e o poeta celebraría o noso día e desde o «morno abrigo das arnelas fondas».

O noso poeta chegou no ronsel dos grandes escritores. Viña na estela de Rosalía, Castelao, Pondal, Añón, Curros, Noriega Varela. Desde o curruncho muxián soubo entender e cantar as cousas que dan sentido á vida neste mundo, o local como universal, así como defender as liberdades en tempos difíciles, por non dicir de barbarie.

Hoxe son tamén tempos difíciles, dominados pola volatilidade, mentiras e banalidades, onde o fácil é esquecer. Obrígannos a esquecer. Mais son estes os tempos propicios para volver aos clásicos. López Abente é un clásico, un dos nosos clásicos. Aos clásicos debemos regresar para encontrar a serenidade en momentos de desacougo. Eles sinalan camiños que nos levarán a certezas infindas. Mais tamén podemos volver a López Abente para ler a paisaxe histórica que habitamos. Con el podemos percorrer esta xeografía que estamos cambiando velozmente e baleirando de significados históricos, polo que perdemos os referentes que foron soportes dunha memoria colectiva. Ler os clásicos para seguir tendo referentes colectivos e volver a cargar de significados a paisaxe construída historicamente e non sexa un ente ermo, que non entendemos ou só percibimos como campo de especulación.

Hai cen anos creábase o Seminario de Estudos Galegos. Tiña como proposición actualizar o discurso cultural por medio do estudo integral da cultura galega. Isto inserido nun proxecto de defensa da identidade cultural de Galicia. López Abente tamén estaba nese proxecto. Ler a súa poesía narrativa é tamén procurar argumentos para sermos nós no mundo de hoxe, un mundo entre o local e o global, un mundo glocal.

Gonzalo López Abente segue sendo importante para entendermos a nosa realidade e buscar referentes que axuden a sinalar un camiño certeiro cara ao futuro. Velaí o valor dos clásicos, dos nosos clásicos. Volvamos a López Abente. Ten aínda moitas respostas que darnos.

A 60 anos do seu pasamento a súa obra segue sendo necesaria, especialmente para os que somos ou habitamos a Costa da Morte.

Publicado en Biografía | Deixa un comentario

«Canto de ausencia para Salvador García-Bodaño», un soneto na antoloxía Tempo de ausencia. Homenaxe a Salvador García-Bodaño

Publicado o 22 Xuño, 2023 por crebas

O Ateneo de Santiago organizou este pasado luns, día 19 de xuño de 2023, unha homenaxe ao seu presidente de Honra, o poeta e académico Salvador García-Bodaño, finado o pasado 7 de marzo.

No desenvolvemento do emotivo acto, que se pode seguir na reprodución videográfica que deixo ao final, fixeron a súa intervención Manuel López-Rivadulla, presidente do Ateneo de Santiago; Víctor Fernández Freixanes, presidente da RAG; Jacobo Bermejo, CEO de Tórculo e Pilar Sampedro, directiva do Ateneo de Santiago, poñéndolle o ramo a actuación musical de Miro Casabella.

As persoas asistentes foron agasalladas cun exemplar da antoloxía Tempo de ausencia. Homenaxe a Salvador García-Bodaño, unha edición non venal que compila os textos escritos ad hoc por 43 poetas. Por orde alfabética, despois das dúas paxinas de limiar que asina o Ateneo de Santiago, aparecen os poemas escritos por Marilar Aleixandre, Xosé María Álvarez Cáccamo, Anxo Angueira, Vicente Araguas, Carmen Blanco, Ramón Blanco, Marica Campo, Xavier Carro, Arturo Casas, Alfonso Costa, Marta Dacosta Alonso, Xoán Xosé Fernández Abella, Francisco X. Fernández Naval, Rosalía Fernández Rial, Xosé Lois García, Luís González Tosar, Margarita Ledo Andión, Inma López Silva, Ricardo Martínez-Conde, Alexandre Nerium, Olga Novo, Branca Novoneyra, Pilar Pallarés, Enma Pedreira, Ánxeles Penas, Carlos Penela, Mariña Pérez Rei, Soledad Pite Sanjurjo, Sara Plaza, Carlos Quiroga, Xesús Rábade Paredes, Baldo Ramos, Claudio Rodríguez Fer, Ana Romaní, Cesáreo Sánchez Iglesias, Xavier Seoane, Xaime Toxo, Xulio L. Valcárcel, Eva Veiga, Rafa Vilar, Helena Villar Janeiro, Miro Villar e un poema derradeiro que asinan a súa filla Olalla e a súa dona Xulia.

Velaquí o inédito que acheguei para esta acordanza colectiva.

Canto de ausencia

para Salvador García-Bodaño

Non, a morte non é verdade.

As augas lavandeiras e os muíños silentes,

os vellos curtidoiros non renxen no Sarela,

foxe connosco o tempo, tempo de Compostela,

con novas partituras de espazos decadentes.

Non agostan as fontes, non secan as nacentes

onde moitas mulleres pisaron a lamela

para encheren as sellas no fío da pinguela

nas secas, nos invernos no caudal das enchentes.

Non é verdade a morte porque os versos conxuran

os espíritos, chaman, convocan novas vidas,

combaten as ausencias que nos deixan feridas.

Non é verdade a morte porque os versos perduran,

sempre foron escritos contra a fugacidade

e iluminan os rostros e as pedras da cidade.

Publicado en Antoloxías, Poesía | Deixa un comentario

Recensión a De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022), de Helena Villar Janeiro, en Grial 237

Publicado o 2 Maio, 2023 por crebas

No último número, 237 (xaneiro, febreiro e marzo do 2023) de Grial. Revista Galega de Cultura, que desde hai días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» un texto intitulado «Desde o revés do tempo e da memoria», unha recensión á antoloxía De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022), de Helena Villar Janeiro.

Este número 237 centra os seus contidos monográficos no autor homenaxeado nas Letras Galegas 2023 baixo o título «Francisco Fernández del Riego: testemuño e compromiso», coa coordinación de Malores Villanueva, que asina o texto introdutorio coa mesa epígrafe e cos artigos «Francisco Fernández del Riego, estudante universitario», de Patricia Arias Chachero; «A militancia política: do tempo republicano á ditadura franquista», de Uxío-Breogán Diéguez Cequiel; «Celso Emilio Ferreiro contra Francisco Fernández del Riego», que asina Xosé Manuel Dasilva e «Lembrando a don Francisco, guieiro da Penzol», de Marián Vidal Fraile.

Ramón Nicolás publica unha ampla «Conversa con María Lojo» que aparece encabezada pola súa firmación «Galicia fundoume, son a súa feitura».

Na sección «Temas do noso tempo» aparecen os artigos «Brexit, BrexLit e a nova diáspora galega», de María Alonso Alonso e «Identidades nacionais nun mundo global. As crises identitarias e as realidades múltiples», de Xoán Hermida González. E na sección de «Economía» un texto de Enrique Sáez Ponte sobre «A dixitalización dos pagamentos como oportunidade. O cambio de hábitos, impulsado pola pandemia, abre os ollos».

Logo na sección «Ciencia e Técnica» o artigo «A neurociencia do xénero», que asina Sonia Villapol Salgado.

A seguir na sección «Documentos» Malores Villanueva asina a achega «Furar nas tebras da clandestibidade. Francisco Fernández del Riego na cadea».

Alén diso, neste novo número, as páxinas de creación narrativa traen a colaboración de Xosé Cermeño, e a poética uns textos inéditos da autoría de Manuel Guede Oliva.

As habituais recensións literarias da sección «O espello das letras» complétanse cos artigos «Murguía no centenario da súa morte», que asina Ramón Villares e «Na véspera de dous idilios. Unha aproximación ás Galicias soñadas por Álvaro Cunqueiro e Manuel Rivas», de Lois Alcayde Dans.

Na sección «Crónica» o texto «Carta de Estocolmo. Oxímoro equilibrado», da autoría de Xesús Abalo.

A maiores na sección «Lingua» Xabier Zabaltza escribe sobre «Eliezer Ben Yehuda e o “renacemento” do hebreo».

Na sección «Feminismos» escriben Iolanda Martínez Suárez escribe sobre «Da invisibilidade dos coidados á loita política» e Areta Bolado, Noelia Castro e Ailén Kendelman asinan «As que limpan. A Panadaría».

Pecha o volume a sección «Música» co texto «Manel Rodeiro. A creación emancipada» que asina Rosa María Fernández.

Velaquí o contido da miña recensión:

Desde o revés do tempo e da memoria

De rosa antiga. 50 anos de Poesía (1972–2022)

Helena Villar Janeiro

Vigo: Galaxia, 2022, 156 páxinas

Este volume compila unha significativa escolla da poesía de Helena Villar Janeiro (Becerreá, 1940), escrita durante cinco décadas ou dez lustros ou quinquenios, pois a nosa Academia non recolle aínda unha denominación para este período de tempo semellante ao castelán “decalustro”. A antoloxía foi preparada pola propia poeta, quen ademais asina dúas páxinas do limiar «Nota da autora» nas que de maneira sucinta explica as razóns da publicación e onde se recoñece a si propia coma unha “poeta bastante serodia e non doada de colocar nun grupo establecido”, por máis que fose a única voz feminina entre os sete poetas que conformaron o colectivo Cravo Fondo, que publicou unha obra conxunta con ese título (Follas Novas edicións, 1977), malia que a autora sinala a data de 1979, para nós errada, aínda que os recitais do grupo se prolongasen neses anos.

Tamén explicita que deixa fóra para non traizoar a súa singularidade os tres libros escritos en coautoría con Xesús Rábade Paredes: O sangue na paisaxe (1980), No aló de nós (1981) e Cabeleira de pedra (1993), froito dunha experiencia creativa dual que deu e aínda está a dar moitos libros de poemas ben interesantes, desde aquel Poemas de ti e de min (1947) dos irmáns Emilio e Xosé María Álvarez Blázquez até o recente Criptografías que asinan os poetas Pepe Cácamo e Baldo Ramos.

De rosa antiga ofrece dous textos inéditos, un como pórtico “Locus amoenus” e outro como final “Migrantes”, no primeiro e en prosa poética sitúa na paisaxe ancaresa das Fraga das Valiñas e do río Donsal a nacenza dos seus primeiros versos en “lingua prehumana” que dialoga coa natureza, pois Helena Villar Janeiro é unha poeta adoito caracterizada polo seu amor ás plantas (hai todo un catálogo de especies referidas na súa poesía que van das silvestres até as cultivadas) e aos seres vivos, desde unha espiritualidade que supera as concepcións franciscanistas da poesía galega, poñamos por caso Noriega Varela. E no derradeiro, en versículos, sen abandonar o canto da Terra atopamos a poeta máis social, desta volta na súa solidariedade coas persoas migrantes de calquera condición. Non é casual que os versos que abren este poema final sexan da autoría do peruano, radicado en Salamanca, Alfredo Pérez Alencart. Ambos e dous poemas testemuñan se callar os dous fíos temáticos máis importantes que ganduxan as páxinas desta escolma.

Entre eles unha restra de poemas dos seus oito libros individuais e un longo apartado intitulado “Da obra diversa” que compila aqueles textos publicados en diferentes publicacións colectivas, porque as diferentes reivindicacións sociais sempre botaron man en Galicia do sustentáculo das poetas e dos poetas galegos, unha actitude con certeza sen parangón na literatura universal.

Villar Janeiro non quere obviar a súa poesía iniciática en castelán e recupera cinco textos de Alalás (1972), onde como confesa a propia autora son evidentes os ecos de Juan Ramón Jiménez e do misticismo que lle deixaban aquelas primeiras lecturas en castelán.

A poeta galega, aínda que escribise con anterioridade en Cravo Fondo (1977) ou nos dous primeiros libros en coautoría con Rábade Paredes, chega aos 45 anos coa plenitude de Rosalía no espello (1985), que confirma a súa incorporación tardía da que sempre falou, un diálogo lírico coa obra e a vida da nosa poeta nacional á que Helena Villar Janeiro consagrou moitas horas de estudo e dedicación, nomeadamente, mais non só, na época que presidiu a Fundación Rosalía de Castro (2005-2012).

Volve a se producir un hiato no ritmo de publicación até que en 1994 aparece a poesía erótica de Festa do corpo (1994), explorando campos semánticos até daquela escasamente transitados polas voces poéticas, mesmo femininas, e o prolífico 1999 no que coinciden Álbum de fotos e Nas hedras da clepsidra, aínda que nesta antoloxía a autora faga unha alteración da orde de todos tres, se callar por razóns que teñen a ver coas datas de composición dos poemas. Do erotismo carnal regresa a textos onde a natureza e as paisaxes da infancia recobran, con imaxes cada vez máis plásticas, a memoria da nenez, da nai (como o magnífico “Coa voz da noite sei da miña tribo”), dos devanceiros propios mais tamén dos da nosa historia como pobo nese canto a “dona Sancha / muger que fue de don Fernando Moscoso” ou da paisaxe ancaresa mais tamén das viaxes como coñecemento (velaí a londiniense “Kenninghton Road”). E do punto de vista formal o verso faise máis longo e complexo na súa arquitectura, máis denso e rico nos seus significados.

Na década de dous mil hai unha virada de leme na poesía de Helena Villar Janeiro. É a época na que procura a esencialidade das composicións breves, en particular dos haikai (que tamén lle din haikús, malia a RAG non recoller ningunha delas), nos libros Pálpebra azul (2003) e Poesía mínima (2018), este último en edición trilingüe galego-castelán-inglés (versión inglesa de Paul Baker), en simbiose coa madureza na ollada da súa cámara fotográfica. Moitos destes textos coñeceron unha versión previa na rede, quer no propio blog da autora quer en canles sociais como no twitter @villarjaneiro, sempre na procura de difundir a beleza do inefable.

Entre medias Remontar o río (2013), onde alén dos temas recorrentes percíbese con maior intensidade a metapoesía, a memoria colectiva ou a música, como na homenaxe explícita ao compositor e intérprete barroco Johann Pachelbel, e aquí emerxe toda a súa formación nesta disciplina, que se emparenta coas súas anteriores composicións de cancións infantís en Cantan os nenos. O libro de María (1984), coa colaboración de Xesús Rábade Paredes.

Finalmente “Da obra dispersa” compila 28 poemas, todos na nosa lingua agás tres en castelán e datados entre 1977 e 2021, dos que se detalla en que publicación colectiva viron a luz nun apéndice final. Neles, como adoita suceder, salientan as homenaxes con textos sobre Teresa de Jesús, Frasilia nun epitafio dun museo ateniense, Xohana Torres, Luís Villalta, Juan Gelman, Miguel Hernández, César Vallejo, Antonio Colinas ou mesmo a creación cervantina de Don Quixote.

As viaxes a outras latitudes (Tromso, Berlín, a macedonia Ohrid…), sempre en diálogo coa paisaxe ancaresa de seu, mais tamén outras paisaxes simbólicas desde a Ribeira Sacra ou a Cova de Eirós até o Monte Pindo. E aqueloutros que serven para a denuncia como “En estatuas de sal” nun dos libros colectivos contra a marea negra do Prestige ou “Eva de todos nós” a poetizar a traxedia dos incendios ou para daren voz ás persoas e pobos silenciados (Palestina), na defensa das mulleres “Con tinta lila”, porque hai moito feminismo en todo o libro, das persoas exiliados ou represaliadas como o conmovente “Memorias das vítimas” dedicado “A meu tío / Ovidio Villar Fernández (1916-1936), / fusilado e perdido”, pois seu tío é unha das vítimas do franquismo aínda hoxe desaparecidas.

E despois de cinco décadas de escrita o misticismo da inaugural Helena Villar Janeiro foi perdendo peso na balanza dos anos, sen desaparecer nunca por completo, en favor dunha voz máis próxima a aquela definición de Celso Emilio Ferreiro: investiga a verdade do teu tempo / i alcontrarás a túa poesía.

Publicado en Antoloxías, Poesía, Recensións | 1 comentario

Artigo en QPC (CII): Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

Publicado o 24 Abril, 2023 por crebas

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro. Desta volta para honrar a memoria dos docentes costeiros asasinados polos franquistas e que se lembran no ensaio Os mestres mortos daquel verán, do profesor Narciso de Gabriel. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Camariñas, Carnota, Cee, Mazaricos e Muros no libro Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel

O pedagogo e catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel vén de publicar un estudo de investigación intitulado Os mestres mortos daquel verán (Galaxia, 2023), cuxo título parafrasea como homenaxe a novela de Carlos Casares Os mortos daquel verán. Narciso de Gabriel, que segue o camiño encetado na súa anterior obra de divulgación da nosa memoria histórica democrática e republicana Vermellos e laicos (Galaxia, 2021), compila desta volta as tráxicas biografías de doce docentes galegos represaliados polo franquismo, agás o derradeiro asasinado nun masacre perpetrado pola Gestapo, policía política do estado nazi.

O volume, que reproduce na cuberta o fermoso “Monumento aos represaliados da represión franquista” que instalou o lembrado Isaac Díaz Pardo no coruñés Campo da Rata, ábrese cun Limiar onde se cita con exhaustividade a extensa nómina de mestres e mestras que foron asasinados.

Uns foron executados despois de xuízos carentes de toda lexitimidade e garantía, entre os que figuran Ángel Caamaño Villaverde, mestre en Estorde-Toba (Cee) fusilado en 1937 ou Rafael Pardo Carmona, mestre en Baño-Serres (Muros) asasinado xa en 1936.

Outros xa foran paseados tamén en 1936, sen ningunha pantomima de xuízo, entre os que estivo Jesús Álvaro López Brenlla, mestre de Louro (Muros), e outros tres morreron a consecuencia das malleiras e torturas sufridas, entre eles Pedro López Vázquez, mestre en Canedo-San Mamede (Carnota).

Deseguida o autor escribe en dez capítulos as sucintas biografías dalgúns deses mestres e mestras represaliados, centrándose en doce persoas concretas, dez homes e dúas mulleres, aínda que ás veces no capítulo poden aparecer referencias explícitas a outros que tamén sufriron a barbarie franquista, e que se presentan en orde cronolóxica da data da súa morte violenta. Velaí, ilustradas en cada capítulo cun debuxo dos álbums de Castelao e con versos de diferentes poetas no inicio, as tráxicas historias de María Vázquez Suárez, Rafael Fernández Casas, Jesús Álvaro López Brenlla, Mercedes Romero Abella, Fernando Barcia Veiras e Rafael Pardo Carmona, Xosé Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, Arximiro Rico Trabada, Víctor Fraiz Villanueva, Ramón Amadeo Figueroa Vilachá e Francisco Ponzán Vidal.

Todas elas ben merecen un coñecemento demorado, ademais as biografías teñen axilidade narrativa e os datos historiográficos non empecen a lectura. Porén aquí salientaremos tan só aqueles nomes vencellados coas localidades costeiras do ámbito xeográfico da comunidade lectora deste diario dixital.

Así, no capítulo dedicado a Rafael Fernández Casas, paseado o 20 de agosto de 1936 e tirado nunha gabia, que fora sacado pola noite da súa casa escola de Souto-Carnoedo, tamén inclúe unha referencia a Pedro López Vázquez, con destino na escola de San Mamede de Carnota. Aquí reproduce un fragmento do proxecto universitario Nomes e Voces (que se pode ler na rede) e ao que pertence este parágrafo: “Foi retido e colgado polas pernas nunha das vigas de planta baixa que usaba para dar escola na paraxe do Campiño, na parroquia de San Mamede de Carnota. A súa tortura durou máis dun día, queimáronlle os dedos das mans, posteriormente virárono e sometérono a toda clase de agresións. Acabou morrendo no mesmo lugar onde foi torturado (…)”.

A Jesús Álvaro López Brenlla , nado nas Travesas-Santa Sabiña (Santa Comba) e que rexentou a escola de nenos de Louro (Muros) desde 1934, aplicóuselle a “lei de fugas” o 31 de agosto de 1936, sendo tiroteado nun camiño de carros desa parroquia muradá. Coma noutros casos o franquista Ministerio de Educación Nacional depurouno e fixo pública a súa separación do ensino en 1940!!!

Mercedes Romero Abella, natural de Cee, era mestra no barrio coruñés de Monelos no momento do seu asasinato, antes estivera noutras localidades como Corcubión. O seu nome xa figuraba na primeira orde de destitucións que os franquistas deran a coñecer en agosto de 1936. Neste capítulo, coma noutros, Narciso de Gabriel bota man das investigacións históricas publicadas polo corcubionés Luís Lamela García para relatar como Mercedes foi “paseada” en novembro de 1936 e depurada do ensino anos despois. Tamén se lembra que a Asociación para a Recuperación dos Desaparecidos no Franquismo (ARDF) localizou e identificou os seus restos e con eles recuperou o lapis da mestra e un carbón de debuxo. Estas eran as armas que utilizaban as mestras e os mestres na súa revolución.

Por último, o asturiano Francisco Ponzán Vidal fixérase cargo da escola dos Baos-Corzón (Mazaricos) en 1934 e en febreiro de 1936 tomou posesión da de Camelle (Camariñas), conseguiu eludir as primeiras vagas represivas do franquismo e cando xa estaba en Francia foi detido o 28 de abril de 1943 pola policía colaboracionista francesa e dous días antes de se liberar Toulouse, o 17 de agosto de 1944, foi un dos moitos presos que asasinou a Gestapo nos estertores da súa represión.

Os mestres mortos daquel verán, de Narciso de Gabriel, é un deses libros que deberían ser lectura imprescindible e necesaria para coñecermos a nosa memoria democrática e para combater a pantasma do fascismo que máis unha vez anda a percorrer Europa. Tamén para lembrar e facer xustiza histórica cos nomes de mestras e mestres adoito esquecidos nos seus lugares de orixe ou nos espazos onde desenvolveron o seu maxisterio.

Publicado en Historia, Política, Recensións | Deixa un comentario